Izvorni kôd stranice Zlatno doba islama

[[Datoteka:Alhambra-Granada-2003.jpg|mini|desno|350px|Palata [[Alhambra]] u [[Granada|Granadi]], jedan je od najpoznatijih primjera islamske arhitekture i umjetnosti iz Zlatnog doba islama.]]
'''Zlatno doba islama''' je izraz za period [[historija|historije]] [[islamski svijet|islamskog svijeta]] (područja [[Bliski istok|Bliskog istoka]], [[Sjeverna Afrika|Sjeverne Afrike]], [[Srednja Azija|Srednje Azije]] i [[El-Andaluz]]a) koji otprilike odgovara [[srednji vijek|srednjem vijeku]] u [[historija Evrope|evropskoj]] (i svjetskoj) historiji, a koga je karakterizirao intenzivan razvoj [[kultura|kulture]] i [[Nauka u srednjovjekovnom islamskom svijetu|nauke]], odnosno brojna tehnološka i druga [[civilizacija|civilizacijska]] dostignuća koja su s vremenom preuzele i druge, odnosno ne-islamske kulture i civilizacije. Izraz ''[[zlatno doba]]'' se obično koristi kako bi se istaklo kako je upravo u tom periodu islamski svijet doživio vrhunac samostalnih kulturnih i [[islamska nauka|naučnih]] dostignuća, vezanih uz razvoj specifične [[islamska arhitektura|arhitekture]], [[islamska filozofija|filozofije]], [[islamska medicina|medicine]], [[islamska astronomija|astronomije]] i [[islamska matematika|matematike]]. U širem smislu se taj period vezuje uz period koji počinje sa nastankom [[islam]]a (7. vijek), a završava s početkom [[Novi vijek|Novog vijeka]] (oko 1500. godine). U užem smislu, i među historičarima daleko češćoj upotrebi, pod ''Zlatnim dobom'' podrazumijeva period od 750. do 1257. godine.

Početak Zlatnog doba se najčešće vezuje uz dolazak [[Abasidski halifat|dinastije Abasida]] na čelo Arapskog Carstva, odnosno [[Halifa]]ta godine 750. Iako je time, s obzirom na nastavak vladavine prethodne [[Emevijski halifat|dinastije Emevija]] na Iberijskom poluostrvu (El-Andaluz), trajno okončano političko jedinstvo islamske države odnosno islamske zajednice (''[[Ummet]]''), ono je za posljedicu imalo preorijentiranje muslimanskih vladara sa [[džihad]]a, odnosno [[muslimanska osvajanja|vanjskih osvajanja]] na unutrašnje reforme i konsolidaciju već osvojenih prostora na kojima počinje postepena [[arabizacija]] i [[islamizacija]] tamošnjeg stanovništva. Tako stvoreni islamski svijet je, s jedne strane, iz religijskih razloga (institucija [[hadž]]a) i kroz razvijenu [[trgovina|trgovinu]] sačuvao međusobne ekonomske, a preko njih i kulturne veze; s druge strane je političko nejedinstvo omogućilo policentrični razvoj, odnosno stvaranje nekoliko suparničkih središta trgovine, kulture i nauke u različitim dijelovima islamskog svijeta. Od svih njih je najvažniji bio [[Bagdad]], koji je samo nekoliko godina nakon osnivanja postao abasidska prijestolnica i najveći grad na svijetu; veliki značaj su, međutim, zadržali i stara prijestolnica [[Damask]], ali i alternativna politička središta kao što su [[Kairo]], [[Kairuan]], [[Córdoba (Španija)|Kordoba]], [[Buhara]] i [[Samarkand]]. Nove okolnosti su, također, omogućile arapskim učenjacima i umjetnicima da postepeno asimiliraju, ali preuzmu obilježja ranijih kultura na prethodno osvojenim područjima. Zlatno doba je karakteriziralo intenzivno nastojanje da se sačuvaju ili islamu prilagode dostignuća ranije [[Antička Grčka|starogrčke]] i [[Perzija|perzijske]] kulture, a preko trgovine su se preuzimala i [[Kultura Kine|kineska]] i [[Kultura Indije|indijska]] dostignuća kao što su [[papir]] i [[decimalni sistem brojava|decimalni brojevi]]. Osim [[Arapi|Arapa]], važnu ulogu za razvoj kulture i nauke u ovom periodu su imali i muslimanski ne-Arapi, ali i nemuslimanski podanici Halifata i muslimanskih država - [[kršćanstvo|kršćani]] i [[Jevreji]]. U tom periodu se na području islamskog svijeta kao ''[[lingua franca]]'' nametnuo [[arapski jezik]].

Kraj zlatnog doba je predmet rasprave među historičarima, kako po pitanju tačnog datuma, tako i po njegovim uzrocima. Kao najčešći datum se navodi [[Pustošenje Bagdada (1258)|pustošenje Bagdada]] od strane [[Mongolsko Carstvo|Mongola]] 1258. godine, prilikom koga je ne samo uništena znamenita [[Kuća mudrosti|biblioteka]], nego islamskom svijetu zadat psihološki udarac poslije koga se počeo sve više okretati samom sebi. Među historičarima je široko rasprostranjeno mišljenje da je islamski svijet tada počeo gubiti civilizacijsku utrku sa dotle zaostalim i inferiornim [[Zapadni svijet|zapadnim svijetom]], koji je u sljedećim vijekovima kroz [[Renesansa|Renesansu]] pokazao daleko više intelektualne fleksibilnosti i oko 1500. počeo s njime ravnopravno nadmetati da bi kasnije stekao tehnološku i drugu superiornost.

== Historija koncepta i period trajanja ==
[[Datoteka:Map of expansion of Caliphate.svg|thumb|Širenje [[Hilafet|Halifat]]a tokom perioda 622. – 750.
{{legend|#a1584e|Teritorijalno širenje tokom života [[Muhammed]]a, 622. – 632.}}
{{legend|#ef9070|Teritorijalno širenje tokom [[Pravedni halifat|Pravednog halifata]], 632. – 661.}}
{{legend|#fad07d|Teritorijalno širenje tokom [[Emevijski halifat|Emevijskog halifata]], 661. – 750.}}]]

Termin ''Zlatno doba islama'' se počeo primjenjivati u literaturi o islamskoj historiji u 19. vijeku i to u kontekstu zapadnog pogleda na estetski stil [[Orijentalizam|orijentalizma]]. Autor Priručnika za putnike u Siriju i Palestinu 1868. godine je ''primijetio'' da su najljepše džamije Damaska ''poput samog mohamedanstva, koje sada brzo propada'' i ostatak nekadašnjeg ''zlatnog doba islama''.<ref>Josias Leslie Porter, ''A Handbook for Travelers in Syria and Palestine'', 1868, [{{Google books |plainurl=yes |id=zdfotKk6OtsC |page=49 }} p. 49].</ref>

Ne postoji nedvosmislena definicija ovog pojma, no ovisno o tome koristi li se termin s naglaskom na kulturna ili vojna dostignuća, može se uzeti u obzir prilično različita vremenska razdoblja. Tako se prema jednom autoru iz 19. vijeka ''zlatno doba islama'' potrajalo tokom trajanja halifata, odnosno na ''šest i pol vijekova'',<ref>"For six centuries and a half, through the golden age of Islam, lasted this Caliphate, till extinguished by the Osmanli sultans and in the death of the last of the blood of the house of Mahomet. The true Caliphate ended with the fall of Bagdad". ''New Outlook'', Volume 45, 1892, p. 370.</ref> dok se prema drugom taj period završio nakon nekoliko desetljeća muslimanskih osvajanja tokom [[Pravedni halifat|Pravednog halifata]], smrću drugog pravednog halife [[Omer ibn el-Hattab|Omera]] i Prvom fitnom.<ref>"the golden age of Islam, as Mr. Gilman points out, ended with Omar, the second of the Kalifs." ''The Literary World'', Volume 36, 1887, p. 308.</ref>

Tokom početka 20. vijeka, termin se koristio samo povremeno, a često se odnosio na rane vojne uspjehe tokom Pravednog halifata. Tek u drugoj polovici 20. vijeka pojam se počeo učestalo upotrebljavati a danas se uglavnom odnosi na kulturni procvat nauke i matematike pod vladavinom halifata tokom perioda od 9. do 11. vijeka (tokom perioda između uspostavljanja tzv. [[Kuća mudrosti]] i početka [[Krstaški ratovi|Krstaških ratova]]),<ref>"The Ninth, Tenth and Eleventh centuries were the golden age of Islam" ''Life'' magazine,  9 May 1955, [{{Google books |plainurl=yes |id=llYEAAAAMBAJ |page=74 }}].</ref> ali često obuhvaća i period s kraja 8. vijeka kao i 12. i početak 13. vijeka.<ref>so Linda S. George, ''The Golden Age of Islam'', 1998: "from the last years of the eighth century to the thirteenth century."</ref> Vrijeme trajanja ovog perioda može u znatnoj mjeri varirati u zavisnosti od različitih autora i kriterija po kojem se ono određuje i vremenski definiše. Izjednačavanje kraja zlatnog doba s krajem halifata pogodna je presječna tačka zasnovana na historijskim značajkama, ali se može tvrditi i to da je razvoj islamske kulture ušao u period postepenog pada mnogo ranije pa tako Khan (2003) identificira period zlatnog doba kao period koji je trajao dva vijeka, između 750. i 950. godine, tvrdeći da je početni gubitak teritorija pod kontrolom 7. [[Abasidski halifat|abasidskog halife]] [[Al-Ma'mun]]a 833. godine a poslije i krstaškim ratovima u 12. vijeku rezultiralo slabljenjem islamskog carstva koje se nikad poslije nije oporavilo.<ref>Arshad Khan, ''Islam, Muslims, and America: Understanding the Basis of Their Conflict'', 2003, [{{Google books |plainurl=yes |id=FbnnJxar3aMC |page=19 }} p. 19].</ref>

Neki učenjaci datiraju kraj zlatnog doba oko 1350. godine povezujući ga sa [[Timuridska renesansa|Timuridskom renesansom]],<ref name="HoSM">{{cite web |title=Science and technology in Medieval Islam |url=http://www.mhs.ox.ac.uk/scienceislam_education/docs/Science_and_technology_in_Medieval_Islam-Teachers_notes.pdf |website=History of Science Museum |access-date=31. 10. 2019}}</ref><ref name="A Companion to the Worlds of the Renaissance">{{cite web |url=https://books.google.com/books?id=fx0Dlwb18WYC&pg=PA59&lpg=PA59&dq=Timurid+renaissance&source=bl&ots=oRBca6Ril-&sig=91TIV5mBBnYFwGah_7x6b0NP-jA&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwijusmUk5fQAhVHKsAKHeqdDn8Q6AEITTAI#v=onepage&q=Timurid%20renaissance&f=false |title=A Companion to the Worlds of the Renaissance, Guido Ruggiero |access-date=7. 11. 2016 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20161108052706/https://books.google.com/books?id=fx0Dlwb18WYC&pg=PA59&lpg=PA59&dq=Timurid+renaissance&source=bl&ots=oRBca6Ril-&sig=91TIV5mBBnYFwGah_7x6b0NP-jA&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwijusmUk5fQAhVHKsAKHeqdDn8Q6AEITTAI#v=onepage&q=Timurid%20renaissance&f=false |archive-date=8. 11. 2016 }}</ref> dok nekoliko savremenih historičara kraj ovog perioda smješta na prijelaz iz 15. u 16. vijek povezujući ga, vremenski, s periodom [[Carski islam|Carskog islama]]<ref>{{Cite web|url=https://nyupress.org/9780814780237/a-history-of-arabic-astronomy|title=A History of Arabic Astronomy|last=|first=|date=|website=NYU Press|publisher=|pages=245, 250, 256–57|language=en-US|access-date=19. 5. 2020}}</ref><ref>{{Cite journal|last=King|first=David A.|date=1. 12. 1983|title=The Astronomy of the Mamluks|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/353360|journal=Isis|volume=74|issue=4|pages=531–555|doi=10.1086/353360|issn=0021-1753}}</ref> i vremena osnivanja i širenja velikih islamskih carstava ([[Osmanlijsko Carstvo|Osmanlijsko]], [[Safavidsko Carstvo|Safavidsko]] i [[Mogulsko Carstvo|Mogulsko]]).

== Uzroci ==
=== Vjerski uticaj ===

{{Glavni|Islamski stav prema nauci}}
Različiti [[ajet]]i iz [[Kur'an]]a kao i [[hadis]]i koji akcenat stavljaju na obrazovanje i naglašavaju važnost stjecanja znanja igrali su glavnu ulogu u utjecaju na muslimane ovog doba u njihovoj potrazi za znanjem i razvoju nauke.<ref name=Hans45>{{cite book |editor1-first=Hans |editor1-last=Groth|title=Population Dynamics in Muslim Countries: Assembling the Jigsaw |url=https://books.google.com/books?id=Bpq9Mg-l5jMC&pg=PA45 |access-date= |year=2012 |publisher=Springer Science & Business Media |location= |isbn=978-3-642-27881-5 |page=45}}</ref><ref>{{cite book |editor1-first=Hamid Naseem |editor1-last=Rafiabadi |title=Challenges to Religions and Islam: A Study of Muslim Movements, Personalities, Issues and Trends, Part 1 |url=https://books.google.com/books?id=KnH_YuN2ruUC&pg=PA1141 |access-date= |year=2007 |publisher=Sarup & Sons |location= |isbn=978-81-7625-732-9 |page=1141}}</ref><ref>{{cite book |last=Salam |first=Abdus  |title=Renaissance of Sciences in Islamic Countries |url=https://books.google.com/books?id=KfoQmi4o4zcC&pg=PA9 |access-date= |publisher= |location= |isbn= 978-9971-5-0946-0|page=9|year=1994  }}</ref>

{{Citat2|
"U ime Allaha, Milostivog, Samilosnog!" "Čitaj, u ime Gospodara tvoga Koji stvara"
|Kur'an, [[sura]] [[El-'Alek]], prvi ajet<ref name="El-'Alek">{{cite web|title=Tefsir sure El-'Alek od Ibn Kesira|url=http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/096.pdf|website=www.ummet.at|access-date=27. 4. 2020|archive-date=29. 8. 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210829231756/http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/096.pdf|url-status=dead}}</ref>}}

Opće je poznato da se u islamu potencira vrijednost znanja i u superlativu govori o onima koji se trude steći korisno znanje. O učenju, proučavanju i općenito težnji o novim saznanjima se na mnogo mjesta govori u Kur'anu i hadisu. Primjera radi, termin ''učeni'' se na 224 mjesta spominje u Kur'anu, terminom ''Sveznajući'' Bog se spominje 185 puta dok se ''znanje''  spominje 375 puta u Kur'anu.<ref name="preporod">https://www.preporod.com/index.php/duhovnost/tradicija/item/4775-odgoj-i-obrazovanje-u-islamu-rijec-uceni-spominje-se-224-puta-u-kur-anu-znanje-375-puta</ref>

U [[Buharijin "Sahih"|Sahihu]] imama el-Buharije, postoji posebno poglavlje pod nazivom ''znanje'', koje sadrži 102 hadisa u kojem se spominje riječ znanje, mudrost, nauka itd.<ref name="preporod"/>

Važnost znanja kod onog koji ga posjeduje u odnosu na neznalicu je istaknuto u suri [[Ez-Zumer]] gdje se u dijelu 9. ajeta kaže:
{{Citat2|
...Reci: "Da li su isti, oni koji znaju i oni koji ne znaju?' Samo oni oji pameti imaju pouku primaju!"|Kur'an, sura Ez-Zumer, dio 9. ajeta<ref name="Ez-Zumer">{{cite web|title=Tefsir sure El-'Alek od Ibn Kesira|url=http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/039.pdf|website=www.ummet.at|access-date=23. 8. 2019|archive-date=3. 12. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201203200151/http://www.ummet.at/html/multimedia/tefsir/039.pdf|url-status=dead}}</ref>}}

Također, mnogo je hadisa koji govore o znanju i potrebama za sticanjem znanja i blagodatima koji iz toga proističu. Od [[Ebu-Davud]]a i [[Tirmizi]]ja se prenosi da je poslanik Muhammed jedne prilike rekao:
{{Citat2|Vrijednost učenjaka u odnosu nad pobožnjakom (onoga koji obožava Allaha, čineći mu ibadet) je kao mjesec u odnosu na druge planete. Zaista su učeni nasljednici poslanika, a poslanici nisu ostavili u nasljedstvo ni dinara ni dirhema, ali su u nasljedstvo ostavili znanje. Ko je preuzeo to (nasljeđe) od njih, preuzeo je veliku blagodat.|Hadis posljednjeg Poslanika<ref name="preporod"/>}}

=== Sponzorstvo vlasti u promicanju znanja i razvoju nauke ===

Islamska država je već od svog nastanka promovisala i podsticala širenje znanja i proučavanje nauke. Primjera radi, novčana sredstva potrošena unutar [[Prevodilački pokret|Prevodilačkog pokreta]] za neke prijevode procjenjuje se na vrijednost koja je otprilike jednaka ekvivalentnom dvostrukom godišnjem proračunu [[Vijeće za medicinska istraživanja|Vijeća za medicinska istraživanja]] [[Ujedinjenog Kraljevstva|Ujedinjeno Kraljevstvo]].<ref name=bbc2>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/programmes/b01k2bv8|title=In Our Time – Al-Kindi, James Montgomery|publisher=bbcnews.com|access-date=18. 5. 2013|date=28. 6. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20140114060124/http://www.bbc.co.uk/programmes/b01k2bv8#|archive-date=14. 1. 2014|url-status=live|df=}}</ref> Najbolji naučnici i ugledni prevodioci, poput [[Hunejn ibn Ishak|Hunejna ibn Ishaka]], imali su plaće za koje se danas procjenjuje da su ekvivalent profesionalnim sportistima.<ref name=bbc2/> [[Kuća mudrosti]] bila je [[biblioteka]] koju je u Bagdadu, u abasidskom periodu, osnovao halifa [[El-Mensur]].<ref>{{cite book |author1-first=Sonja |author1-last=Brentjes |author2=Robert G. Morrison |chapter=The Sciences in Islamic societies |title=The New Cambridge History of Islam |volume=4 |place=Cambridge |publisher=Cambridge University Press |date=2010 |pages=569}}</ref>

=== Različiti doprinosi ===

S širenjem teritorije koju su kontrolisali, [[musliman]]i pokazuju veliko interesovanje za usvajanje naučnih saznanja o [[civilizacija]]ma koje su osvojili. Osim toga, dolaze u dodir s mnogo većim brojem [[narod]]a upoznavajući specifičnosti kojima se odlikuju te prihvataju i u praksi provode napredne ideje koju su im bile strane. Mnoga klasična djela [[Antika|antičkog doba]], koja su bila zanemarena i vremenom bi vjerovatno bila i izgubljena kao što su doprinosi [[Antička Grčka|Antičke Grčke]], [[Perzija|Perzijskog Carstva]], [[Historija Indije|Indijske civilizacije]], [[Historija Kine|Kineske civilizacije]], [[Stari Egipat|Starog Egipta]] i [[Fenicija|Feničke civilizacije]] su prevedena prvo na [[Arapski jezik|arapski]] i [[perzijski]], a poslije i na [[Turski jezik|turski]], [[Hebrejski jezik|hebrejski]] i [[latinski jezik]].<ref name="Vartan">Vartan Gregorian, "Islam: A Mosaic, Not a Monolith", Brookings Institution Press, 2003, pp. 26–38 {{ISBN|0-8157-3283-X}}</ref>

[[Datoteka:ManuscriptAbbasid.jpg|mini|desno|250px|Rukopis napisan na papiru tokom ere [[Abasidski halifat|Abasida]]]]

Kršćani, posebno pristalice istočne Crkve ([[Nestorijanstvo|Nestorijanci]]), pridonijeli su islamskoj civilizaciji za vrijeme vladavine [[Emevijski halifat|Emevija]] i [[Abasidski halifat|Abasida]] prevodeći djela grčkih filozofa i drevne nauke prvo na [[Sirjački jezik|sirjački]], a potom i na arapski jezik. Također su se istakli u mnogim poljima, posebno filozofiji, nauci (poput [[Hunejn ibn Ishak]]a, [[Sabit ibn Kurra]], [[Jusuf el-Kuri]], [[Al Himsi]], [[Kusta ibn Luka]], [[Masavajh]], [[Evtihij II]] i Eutihij i [[Džibril ibn Buktišu]]) i teologiji. Duži vremenski period lični ljekari abasidskih halifa bili su često asirski kršćani. Među najistaknutijim kršćanskim porodicama koje su halifama služile kao ljekari bila je dinastija Buktišu.

Radovi kršćanskih naučnika tokom perioda od 4. do 7. vijeka na grčkom i sirjačkom jeziku bili su ili ponovo prevedeni ili sačuvani još od helenističkog razdoblja. Među istaknutim centrima učenja i prenošenja klasične mudrosti našli su se kršćanski fakulteti, poput [[Nisibinska škola|Nisibinske]] i [[Edeška škola|Edeške škole]], paganski univerzitet u Haranu, te poznata bolnica i [[Akademija u Gundišapuru]], koji su bili intelektualno, teološko i naučno središte Istočne crkve. Kuća mudrosti osnovana je u Bagdadu 825. godine po uzoru na Akademiju u Gundišapuru. Vodio ju je kršćanski liječnik Hunejn ibn Ishak. Prevedena su mnoga najznačajnija filozofska i naučna djela drevnog svijeta, uključujući djela [[Galen]]a, [[Hipokrat]]a, [[Platon]]a, [[Aristotel]]a, [[Ptolomej]]a i [[Arhimed]]a. Mnogi učenjaci Kuće mudrosti bili su kršćanskog porijekla.

Među raznim državama i kulturama osvojenim tokom konstantnog teritorijalnog širenja islama, značajan broj naučnika bio je porijeklom iz Perzije, koji su neizmjerno doprinijeli naučnom procvatu Zlatnog doba islama. Prema [[Bernard Lewis|Bernardu Lewisu]]: ''Kulturološki, politički i prije svega u religijskom smislu, perzijski doprinos novoj islamskoj civilizaciji je od ogromnog značaja''. Rad Perzijanaca može se vidjeti na svim poljima kulturnog djelovanja, uključujući i arapsku poeziju, gdje su pjesnici perzijskog porijekla koji su komponirali svoje pjesme na arapskom dali vrlo značajan doprinos. Razvoj nauke, medicine, filozofije i tehnologije u novom islamskom iranskom društvu zasnivalo se i u izvjesnoj mjeri uticali naučni modeli velikih predislamskih iranskih univerziteta koja su postojala u [[Sasanidsko Carstvo|Sasanidskom Carstvu]]. U tom razdoblju stotine naučnika su doprinjeli razvoju tehnologije, nauke i medicine, a što će kasnije uticati na uspon evropske nauke tokom perioda [[Renesansa|Renesanse]].

=== Nova tehnologija ===

Novim i lakšim [[Pismo (jezik)|sistemom pisanja]] i [[Historija papira|uvođenjem papira]] kao sredstva na kojem se piše, informacije su demokratizirane do te mjere da je, vjerovatno, prvi put u historiji, bilo moguće zaraditi za život samo pisanjem i prodajom knjiga.<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/programmes/b01k2bv8|title=In Our Time – Al-Kindi, Hugh Kennedy|publisher=bbcnews.com|access-date=18. 5. 2013|date=28. 6. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20140114060124/http://www.bbc.co.uk/programmes/b01k2bv8#|archive-date=14. 1. 2014|url-status=live|df=}}</ref>

Upotreba papira proširila se iz područja Kine u muslimanske regije tokom 8. vijeka, a dalje i u [[El-Andaluz]] na [[Pirenejsko poluostrvo|Iberijskom poluostrvu]] (današnja [[Španija]] i [[Portugal]]) u 10. vijeku. Proizvodnja je bila lakša od [[pergament]]a, manja vjerovatnost pucanja papira u odnosu na do tada korišteni pergament, osim toga papir je mogao upiti tintu, što otežava brisanje i idealno je za vođenje zapisa. Islamski proizvođači papira smišljali su redovne metode ručnog kopiranja rukopisa kako bi se pokazala izdanja koja su po obimu mnogo veća od svih izdanja dostupna u Evropi vijekovima.<ref>{{cite web |url=http://web.utk.edu/~persian/paper.htm |title=Islam's Gift of Paper to the West |publisher=Web.utk.edu |date=29. 12. 2001 |access-date=11. 4. 2014 |url-status=dead |archive-url=https://www.webcitation.org/6YFECAoqj?url=http://www.nytimes.com/2001/12/29/books/shelf-life-the-story-of-islam-s-gift-of-paper-to-the-west.html |archive-date=3. 5. 2015 |df= }}</ref> Upravo je iz ovih zemalja ostatak svijeta naučio praviti papir od platna.<ref>{{cite book |url={{Google books |plainurl=yes |id=JOtJKgWkPuQC |page=166 }} |title=Kevin M. Dunn, ''Caveman chemistry : 28 projects, from the creation of fire to the production of plastics'' |publisher=Universal-Publishers |page=166 |access-date=11. 4. 2014|isbn=978-1-58112-566-5 |year=2003 }}</ref>

== Obrazovanje ==
{{Further|Medresa}}

[[Datoteka:Al-Azhar (inside) 2006.jpg|thumb|upright|Organizovano podučavanje u [[Džamija Al-Azhar|Džamiji Al-Azhar]] u [[Kairo|Kairu]] počelo je već 978. godine]]

Neke od poruka Kur'ana i općenito njegovo proučavanje u islamskoj tradiciji doprinjeli su da obrazovanje i općenito traženje znanja postane centralni stub religije u gotovo svim periodima i mjestima u historiji islama.<ref name=berkey-ed>{{cite encyclopedia|author=Jonathan Berkey|authorlink=Jonathan Berkey|title=Education|editor=Richard C. Martin|encyclopedia=Encyclopedia of Islam and the Muslim World|publisher=MacMillan Reference USA|year=2004}}</ref> Važnost učenja i proučavanja u islamskoj tradiciji očituje se u velikom broju hadisa koji se pripisuju Muhammedu, uključujući i onaj koji upućuje vjernike da ''traže znanje, čak i u Kini''.<ref name=berkey-ed/> Takva obaveza nije se odnosila izričito samo na učenjake, već i u određenoj mjeri na širu muslimansku populaciju što se može zaključiti iz izjave muslimanskog učenjaka [[Burhan el-Islam el-Zarnudži|el-Zarnudžija]] koji je živio u 12. i 13. vijeku (poznatog po proslavljenom djelu ''Poduka učenika:Metod učenja'') koji kaže: ''Učenje je propisano svima nama''. Iako je za taj period nemoguće izračunati stope pismenosti u predmodernim islamskim društvima, gotovo je sigurno da su one bile relativno visoke, barem u poređenju u odnosu na tadašnja evropska društva.

Na početku razvoja islamskog društva proces obrazovanje je uglavnom započinjao proučavanjem arapskog jezika i Kur'ana, bilo kod kuće ili u osnovnoj školi, koja je često bila vezana za džamiju. Neki bi učenici tada nastavili obuku u tefsiru (tumačenja Kur’ana) i fikhu (islamska jurisprudencija), što se smatralo posebno važnim.<ref name=berkey-ed/> Edukacija se fokusirala na pamćenje određenog teksta, ali je obrazovni sistem tog doba naprednije učenike osposobljavao za učešće u svojstvu čitalaca i pisaca u tradiciji komentarisanja proučenih tekstova. Također, vršen je proces socijalizacije nadarenih učenjaka, koji su poticali iz gotovo svih društvenih sredina, u red uleme.<ref name=berkey-ed/>

[[Datoteka:University_of_Al_Qaraouiyine.jpg|mini|lijevo|225px|Pogled na kompleks s minaretom u sredini unutar kojeg se nalazi [[Univerzitet Al-Karaouine]], najstariji univerzitet na svijetu]]

Prvih nekoliko vijekova islama, obrazovni proces bio je u potpunosti neformalan ali početkom 11. i 12. vijeka vladajuće elite su počele osnivati vjerske obrazovne institucije višeg ranga poznate kao medrese s ciljem osiguranja podrške i saradnje s ulemom.<ref name=berkey-ed/> Broj medresa se ubrzo povećao širom islamskog svijeta, što je pomoglo širenju islamskog učenja izvan urbanih središta i ujedinjavanju različitih islamskih zajednica u zajedničkom kulturnom projektu.<ref name=berkey-ed/> Ipak, obrazovni prosec se i dalje zasnivao i bio usredotočen na individualni odnos između učenika i njihovih nastavnika.<ref name=berkey-ed/>

Svečanu potvrdu obrazovnih dostignuća učenika i studenata, ijazu, u to doba je davao određeni učenjak, a ne institucija u kojoj se učenici obrazovali, i te osobe su se svrstavale u rodoslovlje učenjaka, što je bila jedina priznata hijerarhija u tadašnjem obrazovnom sistemu. Dok su formalne studije u medresama bile otvorene samo za muškarce, žene uglednih urbanih porodica obično su se školovale u privatnim okruženjima i mnoge od njih su dobile i kasnije izdavale ijaze u hadiskim studijama, kaligrafiji i recitaciji poezije.<ref name=lapidus-210>{{Cite book| last = Lapidus | first = Ira M. | authorlink=Ira M. Lapidus | title = A History of Islamic Societies | publisher = Cambridge University Press (Kindle edition) | year = 2014| isbn=978-0-521-51430-9 | page=210}}</ref><ref>{{Cite book|first=Jonathan Porter |last=Berkey | authorlink = Jonathan Berkey| year=2003 | title=The Formation of Islam: Religion and Society in the Near East, 600–1800|url=https://archive.org/details/formationislamre00berk_681 |publisher=Cambridge University Press|page=[https://archive.org/details/formationislamre00berk_681/page/n244 227]}}</ref> Žene koje su radile su naučile vjerske tekstove i praktične vještine prvenstveno jedna od druge, mada su zajedno sa muškarcima dobivale i neke upute u džamijama i privatnim domovima.<ref name=lapidus-210/>

Medrese su svoj program rada uglavnom posvećivale studiju prava, ali su nudile i druge predmete kao što su teologija, medicina i matematika.<ref name=lapidus217>{{Cite book| last = Lapidus | first = Ira M. | authorlink=Ira M. Lapidus | title = A History of Islamic Societies | publisher = Cambridge University Press (Kindle edition) | year = 2014| isbn=978-0-521-51430-9 | page=217}}</ref><ref>{{cite book|ref=harv|first=Wael B.|last=Hallaq|authorlink = Wael Hallaq|title=An Introduction to Islamic Law |url=https://archive.org/details/introductiontois00hall|year=2009|publisher=Cambridge University Press|page=[https://archive.org/details/introductiontois00hall/page/n59 50]}}</ref> Kompleks medrese obično se sastojao od džamije, prostorija za boravak i biblioteke. Takve obrazovne institucije su se održavale uz pomoć [[vakuf]]a, iz čijeg fonda su se isplaćivale plaće profesora, stipendije studenatima i podmirivala troškove izgradnje i održavanja objekata.<ref name=lapidus217/> Medrese se razlikovale od današnji modernih fakulteta po tome što nisu imale standardizirani nastavni plan i program ili institucionalizirani sistem certifikacije.<ref name=lapidus217/>

Muslimani su razlikovali discipline naslijeđene od predislamske civilizacije, poput filozofije i medicine, koje su nazivali ''naukama drevnim'' ili ''racionalnim naukama'', od islamskih religijskih nauka. Naučna saznanja nekadašnjeg tipa cvjetala su nekoliko vijekova i njihovo prenošenje čini dio obrazovnog okvira u klasičnom i srednjovjekovnom islamu. U nekim su slučajevima ta naučna saznanja podržavale institucije poput Kuće mudrosti u Bagdadu, ali češće su se neformalno prenosile od učitelja učenicima i tako generacijama.

[[Univerzitet Al-Karaouine]], osnovan 859. godine, naveden je u [[Guinnessova knjiga rekorda|Guinnessovoj knjizi rekorda]] kao najstariji univerzitet koje dodjeljuje diplome. [[Univerzitet Al-Azhar]] je još jedan rani univerzitet nastao iz medrese. Medresa je jedna od zaostavština [[Fatimidski halifat|Fatimidskog halifata]]. Fatimidi su pronašli svoje porijeklu u Muhammedovoj kćerci [[Fatima bint Muhammed|Fatimi]] i imenovali instituciju koristeći varijantu njenog počasnog naslova Al-Zehra (briljantna). Organizirano podučavanje u [[Džamija Al-Azhar|džamiji Al-Azhar]] počelo je 978. godine.

== Matematika ==
{{Glavni|Matematika u srednjovjekovnom islamu}}

=== Algebra ===

Perzijski matematičar [[Abu Abdullah Muhammad bin Musa al-Khwarizmi]] dao je značajan doprinos u razvoju [[Algebra|algebre]], [[Aritmetika|aritmetike]] i [[Arapski brojevi|arapskih brojeva]]. Smatra se ''ocem''<ref>Boyer, Carl B., 1985. ''A History of Mathematics'', p.&nbsp;252. Princeton University Press.</ref><ref>S Gandz, The sources of al-Khwarizmi's algebra, Osiris, i (1936), 263–277</ref> ili ''osnivačem''<ref>https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/MATH104/20010-11/HistoryOfAlgebra.pdf, {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190327085930/https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/MATH104/20010-11/HistoryOfAlgebra.pdf |date=27. 3. 2019 }} "The first true algebra text which is still extant is the work on al-jabr and al-muqabala by Mohammad ibn Musa al-Khwarizmi, written in Baghdad around 825"</ref><ref>{{Cite book|title=The Oxford History of Islam|last=Esposito|first=John L.|date=6. 4. 2000|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-988041-6|language=en|page=188}}</ref> algebre.

Njegova knjiga ''Algebra'' (Hisab al-jabr w’al-muqabala) uvela je u upotrebu ovaj termin, mada se veliki dio knjige bavi računanjem. On predstavlja opći metod (koje se naziva al-Khwarizmijevo rješenje) za računanje dva korijena kvadratne jednačine koje se i danas koristi u matematici. Naime, pokazao je da jednačina u obliku:

<math>ax^2 + bx + c = 0</math> pod uslovom da je <math>a \neq 0</math> ima sljedeće korijene:

<math>x_1 = \frac {-b + \sqrt {b^2 - 4ac}} {2a}</math>

<math>x_2 = \frac {-b - \sqrt {b^2 - 4ac}} {2a}</math>

Naziv '''[[algoritam]]''' potiče od njegovog imena prilagođenom [[latinski jezik|latinskom jeziku]], ''algoritmi''.<ref>al-Daffa 1978</ref>.

Za identifikaciju osnova algebarske geometrije, zaslužan je još jedan perzijski matematičar, [[Omar Hajjam]]. Omar Hajjam je pronašao općenito geometrijsko rješenje [[Kubna jednačina|kubne jednačine]]. Njegovo djelo ''Traktat o demonstracijama problema algebre'' (1070) u kojoj su utvrđena načela algebre dio je iz oblasti perzijske matematike koje je na kraju prenijeto u Evropu.

Također perzijski matematičar, [[Šarafudin el Tusi]], pronašao je algebarska i numerička rješenja za različite slučajeve kubnih jednačina. Također je razvio i koncept [[Funkcija (matematika)|matematičke funkcije]].

=== Geometrija ===

U [[Islamska umjetnost|islamskoj umjetnosti]] često se koriste geometrijski i simetrični uzorci u mnogim svojim likovnim oblicima, posebno u slučaju girih keramičkih pločica. Ti prepoznatljivi uzorci se formiraju upotrebom skupa od pet oblika pločica, i to pravilnim [[desetougao|desetouglom]], izduženim [[šestougao|šestouglom]], leptir kravatom, [[romb]]om i pravilnim [[petougao|petouglom]]. Sve strane ovih pločica imaju jednaku dužinu; a svi su njihovi uglovi višestruki od 36° (π/5 radijana), nudeći petostruku i desetostruku simetriju. Pločice su ukrašene prugastim linijama (girih), uglavnom vidljivije u odnosu na granice između samih pločica. Godine 2007., fizičari Peter Lu i Paul Steinhardt tvrdili su da girisi iz 15. vijeka nalikuje kvazikristalnom [[Penroseovo popločavanje|Penroseovom popločavanju]]. Razrađena geometrijska pločica od zellige mozaika karakteristična je u [[Marokanska arhitektura|marokanskoj arhitekturi]]. Trezori [[Mukarnas]]a su trodimenzionalni, ali dizajnirani su u dvije dimenzije, s crtežima geometrijskih ćelija.

=== Trigonometrija ===

[[Ibn Muaz Džajani]] je jedan od nekolicine islamskih matematičara kojem se pripisuje definisanje [[Sinusna teorema|sinusne teoreme]]. Napisao je i djelo ''Knjiga nepoznatih lukova kugle'' u 11. stoljeću. Sinusna teorema se koristi kod definisanja pojedinih elemenata trougla (uglova ili dužine stranica) i to bilo kojeg trougla a ne samo pravouglog. Prema ovom zakonu imamo da je:

:<math> \frac{\sin A}{a} \,=\, \frac{\sin B}{b} \,=\, \frac{\sin C}{c}. </math>

gdje su {{math|''a'', ''b''}} i {{math|''c''}} dužine stranica trougla a {{math|''A'', ''B''}} i {{math|''C''}} uglovi nasuprot ovih stranica.

== Prirodne nauke ==

{{Glavni|Nauka u srednjovjekovnom islamskom svijetu}}

Alhazen je bio značajna figura u [[Historijat naučne metode|historiji naučne metode]], posebno u pristupu eksperimentiranju a opisan je i kao ''prvi istinski naučnik na svijetu''.

Avicenna je izradio pravila za testiranje efikasnosti lijekova, uključujući da se efekat proizveden od eksperimentalnog lijeka mora osjećati u kontinuitetu ili nakon mnogih ponavljanja. Ljekar [[Razi]] bio je rani zagovornik eksperimentalne medicine i preporučio je korištenje kontrole za klinička istraživanja. Rekao je: ''Ako želite proučiti učinak krvotoka na neko stanje, podijelite pacijente u dvije grupe, izvršite puštanje krvi na samo jednoj grupi a onda uporedite rezultate''.

== Islamsko pravo ==
{{Glavni|Šerijat}}

Pravna misao se na početku islamskog doba postepeno razvijala i to u studijskim krugovima, gdje su se nezavisni učenjaci okupljali kako bi saznali nešto novo, uglavnom od lokalnog učitelja i razgovarali o religijskim temama.<ref>{{Cite book| last = Lapidus | first = Ira M. | authorlink=Ira M. Lapidus | title = A History of Islamic Societies | publisher = Cambridge University Press (Kindle edition) | year = 2014| isbn=978-0-521-51430-9 | page=125}}</ref><ref name=hallaq>{{cite book|ref=harv|first=Wael B.|last=Hallaq|authorlink = Wael Hallaq|title=An Introduction to Islamic Law |url=https://archive.org/details/introductiontois00hall|year=2009|publisher=Cambridge University Press|pages=[https://archive.org/details/introductiontois00hall/page/n40 31]–35}}</ref> U početku su se ti kružoci ili halke sastojali od različitih članova dok su teme bile ''fluidne'' ali s vremenom su se različite regionalne pravne škole iskristalizirale oko zajedničkog skupa metodoloških principa.<ref name=hallaq/><ref name=vikor>{{cite encyclopedia|ref=harv|first=Knut S.|last=Vikør|title=Sharīʿah|encyclopedia=The Oxford Encyclopedia of Islam and Politics|publisher=Oxford University Press|editor=Emad El-Din Shahin|year=2014|url=http://bridgingcultures.neh.gov/muslimjourneys/items/show/226|access-date=7. 5. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20170202054116/http://bridgingcultures.neh.gov/muslimjourneys/items/show/226|archive-date=2. 2. 2017|df=|date=}}</ref>

S obzirom da su oblasti škola postale jasno razgraničene, autoriteti njihovih doktrinalnih načela, koja je uspostavio glavni učitelj iz ranijeg perioda, se danas smatraju kao osnivači dotičnih pravnih škola.<ref name=hallaq/><ref name=vikor/> Tokom prva tri vijeka islama sve pravne škole su prihvatile široka područja i obrise klasične pravne teorije pri čemu se islamsko pravo moralo čvrsto temeljiti na Kur'anu i hadisu.<ref name=vikor/><ref>{{Cite book| last = Lapidus | first = Ira M. | authorlink=Ira M. Lapidus | title = A History of Islamic Societies | publisher = Cambridge University Press (Kindle edition) | year = 2014| isbn=978-0-521-51430-9 | page=130}}</ref>

Klasična teorija islamskog prava razrađuje način na koji bi se trebao tumačiti Kur'an sa stajališta lingvistike i retorike,<ref name=calder>{{cite encyclopedia|ref=harv|first=Norman|last=Calder|title=Law. Legal Thought and Jurisprudence|encyclopedia=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|editor=John L. Esposito|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|year=2009|url=http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t236/e0473|access-date=30. 7. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170731040109/http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t236/e0473#|archive-date=31. 7. 2017|deadurl=no|df=}}</ref> uključuje pri tome i metode za utvrđivanje vjerodostojnosti hadisa i za utvrđivanje slučajeva kada se dotadašnja pravna praksa ukida zbog kasnije objavljene obaveze u Kur'anu.<ref name=calder/> Osim Kur'ana i sunneta, klasična teorija sunitskog fikha (prava) prepoznaje još dva izvora prava: pravni konsenzus uleme oko nekih raazmimoilaženja po pitanju šerijatskog prava ([[idžma]]) i analogijsko zaključivanje ([[kijas]]).<ref>{{cite encyclopedia|ref=harv |first=Farhat J.|last=Ziadeh|title=Uṣūl al-fiqh|encyclopedia=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|editor=John L. Esposito|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|year=2009|doi=10.1093/acref/9780195305135.001.0001|isbn=978-0-19-530513-5}}</ref>

Osim toga, klasična teorija islamskog prava proučava i primjenu i ograničenja analogijskog zaključivanja, kao i vrijednost i granice konsenzusa o nekom pitanju, zajedno s drugim metodološkim principima, od kojih su neke prihvaćene od strane samo nekih pravnih škola ali ne i od svih.<ref name=calder/> Ovaj interpretativni aparat objedinjen je pod [[idžtihad]]om a što predstavlja napor sudstva u pokušaju donošenja odluke o određenom pitanju.<ref name=calder/> Teorija šiitske pravne škole paralelna je sa sunitskim školama izuzev nekih razlika, poput priznavanja razuma ([[akl]]a) kao izvora zakona umjesto kijasa i proširenja pojma sunneta kako bi se u pravnu školu uključile i tradicije [[Dvanaest imama]].<ref>{{Cite book| last = Kamali | first = Mohammad Hashim | authorlink=Mohammad Hashim Kamali | title = Law and Society|editor=John Esposito|volume= The Oxford History of Islam| publisher = Oxford University Press (Kindle edition) | year = 1999| pages=121–22}}</ref>

== Umjetnost i kultura ==

[[Datoteka:Cordoba-5_(48026708263).jpg|mini|desno|250px|Pogled na [[Velika džamija u Córdobi|Veliku džamija u Córdobi]], koja je poslije osvajanja Andaluzije pretvorena u crkvu]]
=== Arhitektura ===
{{Glavni|Islamska arhitektura}}

Arhitektura iz perioda zlatnog doba islama obuhvata široku lepezu svjetovnih i religijskih [[arhitektura|arhitektonskih]] stilova koji su se razvili tokom nekoliko vijekova i koji su u velikoj mjeri uticali na dizajn i konstrukciju zgrada i građevina i na arhitekturu općenito.

Najčešći tipovi građevina na kojima se primjećuje [[islam]]ska arhitektura su: [[džamija|džamije]], [[mezar]]i, palače i utvrđenja. Osim ova četiri tipa građevina, u islamskoj arhitekturi postoje i brojne druge građevine i objekti od manje važnosti kao što su javna kupatila, fontane i stambeni objekti, odnosno kuće.<ref name="Cop149">Copplestone, strana 149</ref>

[[Ukbetova džamija|Velika džamija u Kairouanu]], na području današnjeg [[Tunis]]a, izgrađena je oko 670. godine i s pravom se može smatrati kao preteča svih džamija zapadnog dijela islamskog svijeta, ne ubrajajući u to područje Tursku i [[Balkan]]. Ova džamija je izgrađena prema naredbi [[Ukba ibn Nafi|Ukbe ibn Nafija]], vojskovođe iz perioda Pravednog halifata.
Džamija u sadašnjem obliku potiče uglavnom iz 9. vijeka. Sastoji se od trostranog četverokutnog minareta, velikog dvorišta okruženog dvostranim trijemima i ogromne molitvene dvorane hipostila prekrivene na svojoj osi s dvije kupole.

[[Velika džamija u Samarri]] u Iraku dovršena je 847. godine. Kombinirala je hipostilsku arhitekturu redova stupova koji podržavaju ravnu bazu, iznad koje je izgrađen ogromni spiralni minaret.

Početak izgradnje [[Velika džamija u Córdobi|Velike džamije u Kordobi]] 785. označio je početak islamske arhitekture u Španskoj i sjevernoj Africi. Džamija je poznata po svojim upečatljivim unutrašnjim lukovima. [[Maurska arhitektura]] dosegla je vrhunac izgradnjom [[Alhambra|Alhambre]], veličanstvene palače [[Granada|Granade]], s otvorenim i laganim unutrašnjim prostorima ukrašenim crvenom, plavom i zlatnom bojom. Zidovi su ukrašeni stiliziranim motivima lišća, arapskim natpisima i arabeskama, a zidovi su prekriveni glaziranim pločicama s geometrijskim uzorcima.

[[Aja Sofija]] u [[Istanbul]]u uticala je na islamsku arhitekturu. Kada su [[Osmanlijsko Carstvo|Osmanlije]] preuzele od [[Bizantijsko Carstvo|Bizantijaca]] kontrolu nad [[Carigrad]]om, baziliku su pretvorili u [[džamija|džamiju]] (sada [[muzej]]) i pripojili elemente [[Bizantijska arhitektura|bizantijske arhitekture]] u svoja nova djela (naprimjer [[kupola|kupole]]). Aja Sofija je također služila kao uzor za mnoge osmanlijske džamije kao što su Šehzada džamija, [[Sulejmanija džamija]] i Rustem pašina džamija. 
{{clear}}

=== Perzijska arhitektura ===
{{Glavni|Perzijska arhitektura}}
[[Datoteka:Naghsh-e-jahan masjed-e-shah esfahan.jpg|lijevo|mini|250p|[[Šahova džamija]] u [[Isfahan]]u, [[Iran]]]]
Jedna od prvih civilizacija koja se upoznala sa [[islam]]om i koga je prihvatila još za vrijeme prvih generacija muslimana je [[Perzija]]. Prijestolnica [[Sasanidsko Carstvo|Sasanidskog carstva]] [[Ktesifon]], u [[7. vijek]]u se nalazila istočno od rijeka [[Tigris]] i [[Eufrat]]. Zbog blizine, islamski [[arhitekt]]i nisu samo posuđivali, nego i preuzimali dijelove tradicije, vojnički poraženog Perzijskog carstva.

== Također pogledajte ==
* [[Historija islama]]
* [[Matematika u srednjovjekovnom islamu]]

== Reference ==
{{reference}}

== Vanjski linkovi ==

* [http://www.islamicweb.com/history/hist_golden.htm Islamic web]
* [http://www.khamush.com/sufism/golden.htm Wiet, Gaston. ''"Baghdad: Metropolis of the Abbasid Caliphate."''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200920120214/http://www.khamush.com/sufism/golden.htm |date=20. 9. 2020 }} Poglavlje 5
{{Commons|Islamic Golden Age}}

{{Islamske nauke}}
{{Islamske teme}}

[[Kategorija:Zlatno doba islama| ]]
[[Kategorija:Historija islama]]
[[Kategorija:Civilizacije]]