Izvorni kôd stranice Volfram

{{Infokutija hemijski element
| Hemijski element = Volfram
| Simbol  = W
| Atomski broj = 74
| Serija = [[Prelazni metal]]i
| Grupa = 6
| Perioda = 6
| Blok = d
| Slika = [[Datoteka:Tungsten element.jpg|180px]]
| Boja serije = LightCoral
| Izgled = sivo-bijeli sjajni metal
| Zastupljenost = 6,4 · 10<sup>-3</sup><ref name="binder" />
| Atomska masa = 183,84
| Atomski radijus = 135
| Atomski radijus izračunat = 193
| Kovalentni radijus  = 162
| Van der Waalsov radijus  = -
| Elektronska konfiguracija = &#x5B;[[Ksenon|Xe]]&#x5D; 4f<sup>14</sup>5d<sup>4</sup>6s<sup>2</sup>
| Izlazna energija = 
| Elektroni u energetskom nivou = 2, 8, 18, 32, 12, 2
| Energija ionizacije_1 = 770
| Energija ionizacije_2 = 1700
| Agregatno stanje = čvrsto
| Mohsova skala tvrdoće = 7,5
| Struktura kristala = kubična prostorno centrirana
| Gustoća = 19300<ref name="greenwood" />
| Magnetizam = paramagnetičan
| Tačka topljenja_K = 3695
| Tačka topljenja_C = 3422
| Tačka ključanja_K = 6203<ref name="zhang" />
| Tačka ključanja_C = 5930
| Molarni volumen = 9,47 · 10<sup>-6</sup>
| Toplota isparavanja = 774<ref name="zhang" />
| Toplota topljenja = 35,4
| Pritisak pare = 4,27
| Pritisak pare_K = 3680
| Brzina zvuka = 5174
| Brzina zvuka_K = 293,15
| Specifična toplota = 138
| Specifična toplota_K = 
| Specifična električna provodljivost = 18,52 · 10<sup>6</sup>
| Specifična električna provodljivost_K = 
| Toplotna provodljivost = 170
| Toplotna provodljivost_K = 
| Oksidacioni broj = '''6''', 5, 4, 3, 2
| Oksidi = 
| Elektrodni potencijal = -0,119 [[Volt|V]] (WO<sub>2</sub> + 4H<sup>+</sup> + 4e<sup>-</sup> → W + 2 H<sub>2</sub>O)
| Elektronegativnost = 2,36
| Oznaka upozorenja = {{Oznake upozorenja|F}}
| Oznake upozorenja R = {{Oznake upozorenja R|11}}
| Oznake upozorenja S = {{Oznake upozorenja S|43}}
| Radioaktivan = Ne
| Izotopi = 
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = W
| Maseni broj = 178
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 21,6&nbsp;[[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 0,091
| Tipraspada1ZP = [[Tantal|<sup>178</sup>Ta]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = W
| Maseni broj = 179
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 37,05&nbsp;[[minuta|min]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 1,060
| Tipraspada1ZP = [[Tantal|<sup>179</sup>Ta]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = W
| Maseni broj = 180
| Rasprostranjenost u prirodi = 0,13
| Vrijeme poluraspada = 1,08 • 10<sup>18</sup>&nbsp;[[godina|god]]
| Tipraspada1ZM = [[alfa-zraci|α]]
| Tipraspada1ZE = 2,516
| Tipraspada1ZP = [[Hafnij|<sup>176</sup>Hf]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = W
| Maseni broj = 181
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 121,2&nbsp;[[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 0,188
| Tipraspada1ZP = [[Tantal|<sup>181</sup>Ta]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = W
| Maseni broj = 182
| Rasprostranjenost u prirodi = 26,3
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = W
| Maseni broj = 183
| Rasprostranjenost u prirodi = 14,3
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = W
| Maseni broj = 184
| Rasprostranjenost u prirodi = 30,67
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = W
| Maseni broj = 185
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 75,1&nbsp;[[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 0,433
| Tipraspada1ZP = [[Renij|<sup>185</sup>Re]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = W
| Maseni broj = 186
| Rasprostranjenost u prirodi = 28,6
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = W
| Maseni broj = 187
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 23,72&nbsp;[[sat (jedinica)|h]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 1,311
| Tipraspada1ZP = [[Renij|<sup>187</sup>Re]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = W
| Maseni broj = 188
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 69,4&nbsp;[[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 0,349
| Tipraspada1ZP = [[Renij|<sup>188</sup>Re]]
}}
|}}
'''Volfram''' [{{IPA|ˈvɔlfram}}] je [[hemijski element]] sa simbolom '''W''' i [[atomski broj|atomskim brojem]] 74. Spada u [[Prelazni metal|prelazne metale]]. U periodnom sistemu elemenata stoji u [[6. grupa hemijskih elemenata|VI B]] grupi odnosno ''grupi hroma''. Volfram je srebreni sjajni metal, u svom čistom stanju je krhak teški metal, velike [[Relativna gustoća|relativne gustoće]]. Među svim metalima (u čistom stanju) ima najvišu tačku topljenja i drugu najvišu tačku ključanja. Njegova napoznatija upotreba je kao žareća nit (filament) u [[sijalica]]ma.

== Historija ==
Već u 16. vijeku [[Freiberg|frajberški]] mineralog [[Georgius Agricola]] je opisao pronalazak minerala među rudom kalaja iz [[Saksonija|Saksonije]], koji je prilično otežavao dobijanje kalaja jer je povećavao udio šljake u rudi. Upravo dio njegovog imena ''volf'' (njem. Wolf - vuk) je izveden iz ove osobine, jer je taj mineral doslovno ''jeo'' rudu kalaja poput ''vuka''. Da li se tada radilo o mineralu [[volframit]]u čak ni danas nije sa sigurnošću poznato, jer je on opisivao lahkoću tog minerala. Agicola je taj mineral nazvao ''lupi spuma'', što na latinskom znači otprilike ''vučja pjena''. Kasnije je nazvan ''volfram'', iz srednjenjemačkog ''rām'', otpad, [[čađ]], jer se crnosivi metal vrlo lahko mogao samljeti i tada je izgledom podsjećao na čađ.<ref name="kluge" /> Njegov međunarodni hemijski simbol '''W''' je izveden iz njemačkog ''Wolfram''.

U engleskom, italijanskom i francuskom jeziku, ovaj metal se naziva ''tungsten'' što je izvedeno iz švedskog ''Tung Sten'', doslovnog značenja ''teški kamen''. Međutim, u švedskom jeziku u to vrijeme, volfram se nije nazivao tim imenom, nego [[kalcij-volframat]]. U njemu je njemačko-švedski hemičar [[Carl Wilhelm Scheele]] 1781. godine otkrio do tada nepoznatu so. Čisti volfram su dobili 1783. godine španski naučnici braća [[Fausto Elhuyar|Fausto]] i [[Juan José Elhuyar]], vođeni Scheeleovim otkrićima, putem redukcije [[volfram-trioksid]]a, a kojeg su dobili iz volframita.

== Osobine ==
=== Fizičke ===
Volfram je srebreni, sjajni metal, u čistom stanju se lahko izvlači. Ima veoma veliku gustoću, tvrdoću i čvrstoću. Gustoća volframa je gotovo ravna gustoći [[zlato|zlata]], a Brinelova tvrdoća mu iznosi 250 HB. Otpornost na izvlačenje volframa iznosi od 550-620 N/mm<sup>2</sup> do 1920 N/mm.<ref name="katalog" /> Metal egzistira u stabilnoj kubičnoj-prostorno centriranoj α modifikaciji sa parametrom rešetke od 316 pm pri sobnoj temperaturi.<ref name="tungsten.com" /> Ova vrsta kristalne strukture se često naziva i ''volframska vrsta''. Kod neke supstance za koju se kaže da ima ''metastabilnu β-modifikaciju'' volframa (izobličenu kubičnu prostorno-centriranu), radi se zapravo o oksidu bogatim volframom W<sub>3</sub>O.<ref name="wiberg" />

Volfram ima najvišu [[talište|tačku topljenja]] od 3422&nbsp;°C kao i najvišu tačku ključanja od 5930&nbsp;°C<ref name="zhang"/> od svih hemijskih elemenata. Jedino se [[ugljik]] ne topi, ali na temperaturi od 3642&nbsp;°C sublimira direktno u gasovito stanje.

Volfram je supraprovodnik pri kritičnoj temperaturi od oko 15&nbsp;mK.<ref name="wiberg" />

=== Hemijske ===
Volfram je hemijski vrlo otporan metal, kojeg na sobnoj temperaturi ne napadaju kiseline poput [[aqua regia|zlatotopke]] ili [[Fluoridna kiselina|fluoridne kiseline]]. Međutim, može se rastvoriti u smjesi fluoridne i [[dušična kiselina|dušične kiseline]] te u istopljenoj smjesi alkalnih nitrata i karbonata.

=== Izotopi ===
Poznata su 33 [[izotop]]a volframa i pet [[nuklearni izomer|nuklearnih izomera]]. Od njih se samo pet izotopa javlja u prirodi: <sup>180</sup>W, <sup>182</sup>W, <sup>183</sup>W, <sup>184</sup>W i <sup>186</sup>W. Izotop volframa <sup>184</sup>W je najviše zastupljen u prirodi. Svih pet prirodnih izotopa bi, teoretski, mogli biti nestabilni, pošto se tokom CRESST eksperimenta 2004. godine u ''Laboratoriji nazionali del Gran Sasso'' došlo do popratnog rezultata pri potrazi za [[tamna materija|tamnom materijom]] da se izotop <sup>180</sup>W raspada [[alfa-zraci|alfa-raspadom]].<ref  name="cristina" /> U tom eksperimentu izračunato je njegovo vrijeme poluraspada od 1,8 triliona godina, a takav raspad se u normalnim laboratorijskim uslovima nije mogao dokazati. [[Radioaktivnost]] ovog prirodnog izotopa je tako malehna, da se za sve praktične svrhe može potpuno zanemariti. Pretpostavljeno vrijeme poluraspada kod druga četiri prirodna izotopa bi, po današnjem stanju nauke, moglo biti još i duže, oko osam triliona godina. Vještački radioaktivni izotopi volframa imaju vrlo kratka vremena poluraspada i kreću se od 0,9 ms kod <sup>185</sup>W do 121,2 dana kod <sup>181</sup>W.

== Rasprostranjenost ==
[[Datoteka:Wolframite from Portugal.jpg|thumb|190px|lijevo|Volframit iz Portugala]]
Udio volframa u Zemljinoj kori se kreće oko 0,0001 g/t<ref name="dtv" /> odnosno oko 0,0064 posto po težini. Do danas ovaj metal nije pronađen u [[samorodni elementi|samorodnom obliku]] u prirodi. Međutim, ruska akademija nauka je 1995. godine objavila izvještaj o postojanju samorodnog volframa, mada to otkriće nije potvrđeno od strane Međunarodne minerološke organizacije (IMA) i njene komisije za nove minerale, nomenklaturu i klasifikaciju (CNMNC).<ref name="uwsau" /> Poznati su mnogi [[minerali]] volframa, uglavnom oksida te volframata. Najvažnije rude volframa su [[volframit]]  (Mn, Fe)WO<sub>4</sub> i [[šelit]] CaWO<sub>4</sub>. Osim njih, postoje i drugi volframovi minerali poput štolcita PbWO<sub>4</sub> i [[tuneptit]]a WO<sub>3</sub>&nbsp;·&nbsp;H<sub>2</sub>O.

Najveća svjetska nalazišta volframa nalaze se u [[Narodna Republika Kina|Kini]], [[Peru]]u, SAD-u, Koreji, Boliviji, [[Kazahstan]]u, Rusiji, Austriji i [[Portugal]]u. U Njemačkoj, volframova ruda može se pronaći u "Rudnom gorju" [[Erzgebirge]]. Dokazane i vjerovatne svjetske rezerve čistog volframa iznose oko 2,9 miliona tona. U Evropi najpoznatije nalazište volframa nalazi se u dolini [[Felbertal]] u austrijskoj saveznoj pokrajini [[Salzburg (pokrajina)|Salzburg]].

== Dobijanje ==
Svjetska proizvodnja čistog volframa 2006. godine iznosila je 73.300 tona<ref name="usgs" />. Ubjedljivo najveći svjetski proizvođač volframa je Kina, gdje se proizvodi više od 80% ovog metala. Države sa najvećom proizvodnjom volframa u 2006. godini bile su:<ref name="usgs" />
{| class="wikitable"
|-
! Rang
! Država
! Proizvedena količina<br />(u tonama godišnje)
|-
| align="center" | 1 || {{ZID|Kina}} ||align="right"| 62.000
|-
| align="center" | 2 || {{ZID|Rusija}} ||align="right"| 4.500
|-
| align="center" | 3 || {{ZID|Kanada}} ||align="right"| 2.500
|-
| align="center" | 4 || {{ZID|Austrija}} ||align="right"| 1.350
|-
| align="center" | 5 || {{ZID|Portugal}} ||align="right"| 900
|-
| align="center" | 6 || {{ZID|Sjeverna Koreja}} ||align="right"| 600
|-
| align="center" | 7 || {{ZID|Bolivija}} ||align="right"| 530
|-
| align="center" | 8 || ostale države ||align="right"| 900
|}

[[Datoteka:Wolfram evaporated crystals and 1cm3 cube.jpg|thumb|lijevo|Kristali volframa visoke čistoće]]
Volfram se ne može dobiti [[redoks reakcija|redukcijom]] sa ugljom iz oksidnih ruda, jer tom reakcijom nastaje [[volfram-karbid]].

Dodavanjem rastvora amonijaka nastaje kompleks u obliku amonij-paravolframata (APW). On se isfiltrira iz rastvora i zatim se na temperaturi 600&nbsp;°C pretvara u relativno čisti [[volfram-trioksid]]. Žarenjem se iz njega dobija [[volfram(VI)-oksid]] (WO<sub>3</sub>) koji se pri temperaturi od  800&nbsp;°C u atmosferi [[vodik]]a reducira do čeličnosivog volframa:
:<math>\mathrm{WO_3 + 3 \ H_2 \longrightarrow W + 3 \ H_2O}</math>

Ovim postupkom nastaje sivi prah volframa, koji se najčešće zgrušnjava u kalupima te se sinteruje u šipke pomoću električne struje. Na temperaturama preko 3400&nbsp;°C kompaktni metal volframa se može istopiti u posebnim elektrolučnim pećima u reduciranoj atmosferi vodika.<ref name="abbildung" />

== Upotreba ==
Oko 90% svjetske proizvodnje volframa se koristi za proizvodnju ferovolframa odnosno volframovog čelika.<ref name="spektrum" /> Volframov čelik (visokolegirani čelik volframom) se osnovni materijal za alatne čelike. Volfram u njima služi za stvaranje [[volfram-karbid]]a da bi se pri upotrebi povećala njihova sekundarna čvrstoća. Zbog svoje visoke tačke topljenja, volfram je jedan od najznačajnijih materijala za proizvodnju volfram-[[molibden]] legura za lopatice turbina u takozvanoj ''hot-sekciji'' turbine u svakom pogonskom motoru mlaznih aviona.

[[Datoteka:Filament.jpg|thumb|Početak žareće niti]]
Najpoznatija upotreba čistog volframa je u industriji rasvjetnih tijela i sijalica kao filament (žareća nit) u [[sijalica]]ma i kao [[elektroda]] u gasnim lampama i elektronskim cijevima.

U sijalicama najviše dolazi do izražaja što je [[Specifična električna provodljivost|električna provodljivost]] volframa značajno niža nego kod drugih provodničkih metala poput [[bakar|bakra]] i [[aluminij]]a. Pri tome se tanke žareće niti od volframa toliko usiju, da emituju jako svijetlo, dok se kod debljih provodnika od drugih provodničkih materijala gotovo ikako zagriju.

Zbog njegove velike gustoće, koristi se kao zaštita od zračenja. Iako ima veću gustoću a time i bolje štiti od zračenja od [[olovo|olova]], ali se u ove svrhe mnogo manje koristi od njega, jer je dosta skuplji i teže se obrađuje od olova. Iz istog razloga velike gustoće volframa, koristi se u nekim svjetskim vojskama za proizvodnju jezgra projektila u obliku volfram karbida umjesto osiromašenog [[uranij]]a koji je u vojno-tehničkom pogledu smrtonosniji, ali je ujedno i radioaktivan i otrovan. U [[Drugi svjetski rat|Drugom svjetskom ratu]] Njemačka je prvi put koristila [[kinetički penetrator]] napravljen od volframa, a i danas se on koristi u [[Bundeswehr]]u. Nacistički režim se snažno zalagao da dođe do velikih količina volframa kojeg su smatrali važnim za ratne svrhe. U to vrijeme [[Portugal]] je izvozio volfram i Saveznicima i Njemačkoj.<ref name="zeit.de" />

Volfram se može primijeniti i kao materijal za aparature u hemijskim postrojenjima, jer je vrlo otporan na [[korozija|koroziju]]. Međutim, njegova primjena u te svrhe je relativno rijetka, jer se volfram vrlo slabo može obrađivati. Da bi se predmet od volframa zavario, neophodno je koristiti laserske ili elektronske zrake. Slične poteškoće proizilaze pri upotrebi volframa u oblasti medicinske tehnike.

U [[fiziologija|fiziologiji]], a naročito u [[neurofiziologija|neurofiziologiji]] volfram se koristi za mikroelektrode za vanćelijsku odvodnju.
[[Datoteka:GTAW-de.svg|thumb|Zavarivanje volframom u intertnoj atmosferi (GTAW)]]

Osim toga, elektrode za [[zavarivanje]] se izrađuju od volframa, naprimjer kada je potrebno zavariti predmet od bakra, bronze ili [[mesing]]a. Osim toga elektrode u univerzalnom GTAW procesu zavarivanja (zavarivanje volframom u atmosferi inertnog gasa) napravljene su od volframa ili neke njegove [[legura|legure]]. Te elektrode se pri procesu zavarivanja ne tope. Svjetlosni luk koji nastaje pri zavarivanju gori u obliku [[plazma|plazme]] u zaštitnoj atmosferi između elektrode i predmeta koji se zavaruje. Materijal kojim se ispunjavaju šupljine odvojeno se dodaje u obliku štapića.

[[Datoteka:Tungsten ring.jpg|thumb|desno|Prsten (nakit) od volfram karbida]]
U sportu volfram je našao primjenu u izradi visoko vrijednih drški strelica za [[pikado]], vrhova strijela u streličarstvu, glava čekića za [[bacanje kladiva]], da bi se smanjio otpor zraka i promjer rotacije. U [[Formula 1|Formuli 1]] dodatna težina bolida se postiže stavljanjem volframskih ploča, da bi se, po pravilima za [[Formula 1 - sezona 2013.|sezonu 2013]]., zadovoljila minimalna težina bolida (uključujući gorivo, kočione i rashladne tekućine, sa vozačem i njegovom opremom) koja iznosi 642&nbsp;kg.<ref name="fia2013" /> Nedavno su se počeli koristiti stabilizatori [[jedrilica]] načinjeni od volframa, da bi se smanjio otpor vode u odnosu na klasične stabilizatore od olova ili lijevanog željeza. Pored toga već postoje [[teniski reket]]i u čije se okvire od ugljika ubacuju vlakna od volframa. Time se mogu tačno određeni dijelovi rama reketa dodatno stabilizirati te poboljšati preciznost udarca.

Zbog slične gustoće volframa i zlata, postoje brojni izvještaji da se volfram često koristi za falsificiranje zlatnih poluga, tako što se jezgro od volframa oblaže tankim slojem zlata.<ref name="vorsicht" />

Kod mušičarenja ([[ribolov]]) umjetni mamci poput ''nimfi'' ili ''kedera'' se otežavaju volframskim utezima da bi mamci prije i dublje potonuli.

Strune za muzičke instrumente se jednim dijelom ojačavaju volframom, da bi im se povećala težina i na taj način smanjila visina tona.

Volfram je našao primjenu i u rendgenskoj dijagnostici kao ciljni materijal na anodi. <math>K_\alpha</math>- i <math>K_\beta</math> linije karakterističnog [[Rendgensko zračenje|rendgenskog zračenja]] iznose 59 keV odnosno 67 keV.

U rasterskoj tunelskoj mikroskopiji volfram se često koristi kao materijal za vrhove sondi.

Početkom 21. vijeka [[volfram-karbid]] pogrešno nazvan volfram, prerađuje se kao [[nakit]] (''tungstenov nakit'') u obliku prstenja. Ovo se vrlo lahko može provjeriti mjerenjem njegove gustoće i čvrstoće. Volfram karbid (WC) ima Mohsovu tvrdoću od 9,5 dok čisti volfram ima 7,5. Do danas se gotovo sav nakit koji se ovako deklarira izrađuje od volfram-karbida.

== Spojevi ==
=== Oksidi ===
Volfram gradi mnoge okside.<ref name="remy" /> Između početnog člana:
* [[Volfram-trioksid|Volfram(VI)-oksida WO<sub>3</sub>]] – limun žute boje
i krajnjeg člana:
* [[Volfram-dioksid|Volfram(IV)-oksida WO<sub>2</sub>]] – smeđe boje
postoje još sljedeći intermedijarni oksidi:
* W<sub>10</sub>O<sub>29</sub> plavoljubičast, homogenitetna oblast WO<sub>2,92</sub>-WO<sub>2,88</sub>
* W<sub>4</sub>O<sub>11</sub> crvenoljubičast, homogenitetna oblast WO<sub>2,76</sub>-WO<sub>2,73</sub>
* W<sub>18</sub>O<sub>49</sub>, WO<sub>2,72</sub>, crvenoljubičasti kristalni prah. Poluprovodnik, gustoće 7,72 g/cm<sup>3</sup>, kristalne strukture: deformirani tip DO<sub>6</sub>, monoklinski, prostorne grupe P2/m (a = 1832 pm, b = 379 pm, c = 1404 pm, ß = 115,2°).<ref name="dtv" />
* W<sub>20</sub>O<sub>50</sub>, WO<sub>2,50</sub>

=== Drugi spojevi ===
* [[Natrij-volframat]] Na<sub>2</sub>WO<sub>4</sub>
* [[Cirkonij-volframat]] ZrW<sub>2</sub>O<sub>8</sub> pri zagrijavanju pokazuje anomaliju gustoće.
* Volfram oksid hidroksid određenog sastava i sa oksidacijskim brojevima između 5 i 6 je plave boje. Oni se općenito nazivaju ''volframsko plavo'', a nerijetko se u mnogi slučajevima zamjenjuje sa ''molibden plavom''. Volframsko plavo služi i kao indikator prisutnosti volframata iz kojih i nastaje putem redukcije.<ref name="remy" /> 
* [[Volfram bronza]] M<sub>x</sub>WO<sub>3</sub>; gdje je ''M''= alkalni, zemnoalkalni metal ili lantanoid, oko 0,3 < x < 0,9 posjeduje osobine električne provodljivosti i intenzivno je obojen u zavisnosti od udjela metala.
* [[Kalcij-volframat]] CaWO<sub>4</sub> je poznat kao mineral pod nazivom [[šelit]].
* [[Volfram-karbid]] WC je ekstremno tvrdi spoj metalnog izgleda i osobina. Osim njega postoji još i divolfram karbid W<sub>2</sub>C.
* [[Volfram-heksafluorid]] WF<sub>6</sub>
* [[Olovo-volframat]] PbWO<sub>4</sub>
* [[Volfram-disulfid]] WS<sub>2</sub> našao je upotrebu kao sredstvo za suho podmazivanje (slično kao MoS<sub>2</sub>)

== Fiziologija ==
Volfram se smatra pozitivnim bioelementom naročito u enzimima koje stvara anaerobna [[bakterija]] ''[[Eubacterium acidaminophilum]]'' u obliku kofaktora. ''E. acidaminophilum'' je bakterija koja ima sposobnost prerađivanja nekih [[aminokiselina]], gdje ona koristi volfram u enzimima formiat-dehidrogenazi i aldehid-dehidrogenazi. U ovim organizmima volfram zamjenjuje [[molibden]], jer je volfram daleko rasprostranjeniji u njenom prirodnom okruženju (vulkanskim kraterima na morskom dnu).<ref name="rauh" /><ref name="fobi96" /><ref name="bevers" />

=== Toksikologija ===
Po sadašnjem stanju nauke, volfram i njegovi spojevi se smatraju fiziološki bezopasni. Slučajevi [[Rak pluća|karcinoma pluća]] koji su zabilježeni kod radnika u preradi i obradi metala volframa, pripisani su uvijek prisutnom [[kobalt]]u.<ref name="cdc22" /> U eksperimentima na životinjama dokazano je da najveći dio volframa i volframovih spojeva koji se unesu peroralno u organizam, vrlo brzo se izluče putem [[urin]]a. Samo mali dio volframa dospijeva u krvnu plazmu i tamo prelazi u [[Crvene krvne ćelije|eritrocite]]. Konačno, volfram putem krvi dolazi do kostiju i [[bubreg]]a i tamo se deponuje. Čak i tri mjeseca nakon unošenja volframa u organizam najveći dio unijetog volframa i dalje se može dokazati sadržan u kostima.<ref name="kazantzis" />

U gradu [[Fallon (Nevada)|Fallon]] u [[Nevada|Nevadi]] 2003. godine otkriveno je 16 slučajeva djece koja su od 1997. godine oboljela od [[leukemija|leukemije]], a u gradu Sierra Vista u [[Arizona|Arizoni]] bilo je devet takvih slučajeva. U tom području, nazvanim ''karcinomsko žarište'', odnosno lokalno područje sa nadprosječnim brojem slučajeva pojave karcinoma, dokazano je da je voda za piće imala izuzetno visoke koncentracije volframa. Nakon istrage, u urinu osoba sa tog područja dokazane su značajno povećane koncentracije volframa. Oba grada su poznata po svojim nalazištima rude volframa.<ref name="bericht3" /><ref name="pressetext" /> U ispitivanjima koja su trajala gotovo godinu dana, CDC (''Centar za kontrolu bolesti'') nije uspio dokazati direktnu uzajamnu vezu između volframa i slučajeva leukemije. Volfram ni u jednom testu nije pokazao kancerogeno djelovanje, a u drugim gradovima u Nevadi kod osoba sa sličnim nivoima volframa u urinu nije dijagnosticiran nijedan slučaj raka.

== Reference ==
{{refspisak|2|refs=
<ref name="binder">{{Cite book|author=Harry H. Binder|title=Lexikon der chemischen Elemente|publisher=S. Hirzel Verlag|location=Stuttgart|year=1999|isbn=3-7776-0736-3}}</ref>
<ref name="greenwood">{{Cite book|author=N. N. Greenwood; A. Earnshaw|title=Chemie der Elemente|edition=1|publisher=VCH|location=Weinheim|year=1988|page=1291|isbn=3-527-26169-9}}</ref>
<ref name="zhang">Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang: ''Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks''. u: Journal of Chemical & Engineering Data. 56, 2011, str. 328–337, {{doi|10.1021/je1011086}}</ref>
<ref name="kluge">{{Cite book|editor=Elmar Seebold|title=Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache|edition=24|location=Berlin|publisher=Walter de Gruyter|year=2002|pages=995–996|isbn=3-11-017473-1}}</ref>
<ref name="katalog">[http://www.goodfellow.com/G/Wolfram.html Wolfram - online Katalog - Lieferant von Materialien in kleinen Mengen fuer die Forschung - Goodfellow] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140408080035/http://www.goodfellow.com/G/Wolfram.html |date=8. 4. 2014 }}.</ref>
<ref name="dtv">{{Cite book|author=Hans Breuer|title=dtv-Atlas Chemie, Band 1|publisher=dtv-Verlag|edition=9|year=2000|page=243|isbn=3-423-03217-0}}</ref>
<ref name="uwsau">[http://pubsites.uws.edu.au/ima-cnmnc/IMA2009-01%20UPDATE%20160309.pdf IMA/CNMNC List of Mineral Names – Tungsten] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130626060238/http://pubsites.uws.edu.au/ima-cnmnc/IMA2009-01 |date=26. 6. 2013 }} (engl, PDF; str. 290)</ref>
<ref name="usgs">[http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/tungsten/tungsmcs07.pdf Wolfram bei usgs mineral Resources] (PDF)</ref>
<ref name="abbildung">[http://pse-mendelejew.de/wolfram/ Abbildung zonengeschmolzene Wolfram Stücke] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140316133111/http://pse-mendelejew.de/wolfram/ |date=16. 3. 2014 }}.</ref>
.<ref name="tungsten.com">[http://www.tungsten.com/mtstung.html Tungsten Properties]</ref>
<ref name="wiberg">Holleman-Wiberg: ''Lehrbuch der Anorganischen Chemie'', 101. izd.</ref>
<ref name="cristina">Cristina Cozzini et al, ''Detection of the natural α decay of tungsten'', Physical Review C (2004), [http://arxiv.org/abs/nucl-ex/0408006 preprint].</ref>
<ref name="spektrum">[http://www.wissenschaft-online.de/artikel/615287 ''Wolfram.'' u: ''Lexikon der Chemie.''] Spektrum Akad. Verl., www.wissenschaft-online.de-Internetportal, bez godine izdanja (internet-verzija).</ref>
<ref name="zeit.de">{{Cite web |url=http://www.zeit.de/literatur/220103 |title=zeit.de |access-date=16. 3. 2014 |archive-date=8. 4. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140408082800/http://www.zeit.de/literatur/220103 |url-status=dead }}</ref>
<ref name="fia2013">[http://www.f1fanatic.co.uk/2012/12/11/fia-publishes-updated-f1-rules-2013/ FIA publishes new F1 rules for 2013 and 2014], 11. decembar 2012.</ref> 
<ref name="vorsicht">{{cite web | url=http://www.manager-magazin.de/finanzen/artikel/0,2828,825899,00.html | title=Vorsicht Fälschung, Wolfram im Goldmantel | publisher=manager magazin online| datum=5. 4. 2012 | access-date=24. 10. 2012}}</ref>
<ref name="remy">Heinrich Remy: ''Lehrbuch der Anorganischen Chemie Band II'', Akademische Verlagsgesellschaft Geest & Portig Leipzig 1961, str. 218</ref>
<ref name="rauh">Rauh D et al. ''Tungsten-containing aldehyde oxidoreductase of Eubacterium acidaminophilum.'', u ''Eur J Biochem'', 271/2004, str.&nbsp;212–219.</ref>
<ref name="fobi96">{{Cite web |url=http://www.verwaltung.uni-halle.de/dez5/fobi96/FB607/F60703j.htm |title=Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg, ''Wolframat-Aufnahme Gram-positiven anaeroben Bakterien'', 23. novembar 2007 |access-date=17. 3. 2014 |archive-date=4. 3. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304200850/http://www.verwaltung.uni-halle.de/dez5/fobi96/FB607/F60703j.htm |url-status=dead }}</ref>
<ref name="bevers">{{cite journal | author = Bevers LE, Hagedoorn PL, Hagen WR | year = 2009 | title = The bioinorganic chemistry of tungsten | journal = Coord. Chem. Rev. | volume = 253 | pages = 269–290 }}</ref>
<ref name="cdc22">{{Cite web |url=http://www.atsdr.cdc.gov/toxprofiles/tp186.html#bookmark07 |title=Agency for Toxic Substances & Disease Registry: Toxicologic Profile for Tungsten, 22. februar 2009. |access-date=17. 3. 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130603154713/http://www.atsdr.cdc.gov/toxprofiles/tp186.html#bookmark07 |archive-date=3. 6. 2013 |url-status=dead }}</ref>
<ref name="kazantzis">George Kazantzis i Per Leffler, u: ''Handbook on the Toxicology of Metals (3. izd.)'', 2007, str.&nbsp;871–879.</ref>
<ref name="bericht3">[http://www.innovations-report.de/html/berichte/medizin_gesundheit/bericht-16232.html Izvještaj od 4. februara 2003, ''Wolfram für die Entstehung von Leukämie mitverantwortlich?'']</ref>
<ref name="pressetext">[http://www.pressetext.at/pte.mc?pte=030204030 "Pressetext Austria" od 4. februara 2003, ''Wolfram verändert Leukämie-Zellen'']</ref>
}}

== Vanjski linkovi ==
{{Commonscat|Tungsten}}
* [http://www.f1total.com/news/04041611.shtml F1Total.com-News – Dank Wolfram schwer auf den Punkt gebracht] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061019010420/http://www.f1total.com/news/04041611.shtml |date=19. 10. 2006 }}
* [https://web.archive.org/web/20100701172850/http://www.mrteverett.com/Chemistry/pdictable/q_elements.asp?Symbol=W Podaci o volframu (engl.)]

{{PSE}}

[[Kategorija:Hemijski elementi]]