Izvorni kôd stranice Vanadij

{{Infokutija hemijski element
| Hemijski element = Vanadij
| Simbol = V
| Atomski broj = 23
| Serija = [[Prelazni metal]]i
| Grupa = 5
| Perioda = 4
| Blok = d
| Slika = [[Datoteka:Vanadium_crystal_bar_and_1cm3_cube.jpg|180px]]
| Boja serije = LightCoral
| Izgled = srebrenasto-sivi metal
| Zastupljenost = 0,041<ref name="harry" />
| Atomska masa = 50,9415<ref name="ciaww" />
| Atomski radijus = 135
| Atomski radijus izračunat = 171
| Kovalentni radijus = 153
| CAS registarski broj = 7440-62-2
| Elektronska konfiguracija = &#x5B;[[Argon|Ar]]&#x5D; 3d<sup>3</sup>4s<sup>2</sup>
| Elektroni u energetskom nivou = 2, 8, 11, 2
| Agregatno stanje = čvrsto
| Mohsova skala tvrdoće = 7,0
| Struktura kristala = kubična prostorno centrirana
| Gustoća = 6110<ref name="greenwood" />
| Magnetizam = paramagnetičan (<math>\chi_{m}</math> = 3,8 · 10<sup>−4</sup>)<ref name="weast" />
| Energija ionizacije_1 = 650,9
| Energija ionizacije_2 = 1414
| Energija ionizacije_3 = 2830
| Energija ionizacije_4 = 4507
| Energija ionizacije_5 = 6298,7
| Tačka topljenja_K = 2183
| Tačka topljenja_C = 1910
| Tačka ključanja_K = 3680<ref name="zhang" />
| Tačka ključanja_C = 3407
| Molarni volumen = 8,32 · 10<sup>-6</sup>
| Toplota isparavanja = 444<ref name="zhang" />
| Toplota topljenja = 21,5<ref name="crc" />
| Pritisak pare = 3,06
| Pritisak pare_K = 2175
| Brzina zvuka = 4560
| Brzina zvuka_K = 293,15
| Specifična toplota = 489<ref name="harry" />
| Specifična toplota_K = 
| Specifična električna provodljivost = 5 · 10<sup>6</sup>
| Specifična električna provodljivost_K = 
| Toplotna provodljivost = 31
| Toplotna provodljivost_K = 
| Oksidacioni broj = '''+5''', +4, +3, +2
| Oksidi = 
| Elektrodni potencijal = 
| Elektronegativnost = 1,63
| Oznaka upozorenja = '''Prah'''<br />{{Oznake upozorenja|F|Xi}}
| Oznake upozorenja R = {{Oznake upozorenja R|17|36/37/38}} (prah)
| Oznake upozorenja S = {{Oznake upozorenja S|7|26|33|37|43|60}} (prah)
| Radioaktivan = Ne
| Izotopi =
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = V
| Maseni broj = 47
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 32,6 [[Minuta|min]] 
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 29,28
| Tipraspada1ZP = <sup>47</sup>Ti
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = V
| Maseni broj = 48
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 15,9735 [[dan|d]] 
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 4,012
| Tipraspada1ZP = <sup>48</sup>Ti
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 2
| Simbol = V
| Maseni broj = 50
| Rasprostranjenost u prirodi = 0,25
| Vrijeme poluraspada = 1,5 • 10<sup>17</sup> [[godina|god]] 
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 2,208
| Tipraspada1ZP = <sup>50</sup>Ti
| Tipraspada2ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada2ZE = 1,037
| Tipraspada2ZP = <sup>50</sup>Cr
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = V
| Maseni broj = 51
| Rasprostranjenost u prirodi = '''99,75'''
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = V
| Maseni broj = 52
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 3,743 [[Minuta|min]] 
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 3,976
| Tipraspada1ZP = <sup>52</sup>Cr
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = V
| Maseni broj = 53
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 1,61 [[Minuta|min]] 
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 3,436
| Tipraspada1ZP = <sup>53</sup>Cr
}}
|}}
'''Vanadij''' je [[hemijski element]] sa simbolom '''V''' i [[atomski broj|atomskim brojem]] 23. To je čelično-sivi metal s plavim odsjajem. Dosta je tvrd, ali veoma kovan metal, te se ubraja u [[prelazni metal|prelazne metale]]. U [[Periodni sistem elemenata|periodnom sistemu]], vanadij, zajedno sa težim elementima [[niobij]]em, [[tantal]]om i [[dubnij]]em, sačinjava [[5. grupa hemijskih elemenata|5. grupu]] ili ''grupu vanadija''. Najveći dio vanadija koristi se u takozvanom [[ferovanadij]]u za proizvodnju posebnih [[čelik]]a. Dodatak vanadija u [[hrom]]-vanadijskim čelicima dovodi do povećanja žilavosti a time i do povećanja otpornosti čelika.

Element posjeduje različite biološke uloge i značaj, a za mnoge žive organizme je esencijalni mineral. Tako naprimjer vanadij ima određenu ulogu pri upravljanju [[enzim]]ima koji učestvuju u fosforiliranju, a koriste ga i neke bakterije za [[Fiksacija dušika|fiksiranje]] [[dušik]]a. S druge strane, za njega ili njegove spojeve sumnja se da djeluju kao [[mutagen]]i klastogeni koji izazivaju promjene na [[hromosom]]ima te su proglašeni otrovima i karcinogenima.<ref name="juanj" />

Najpoznatiji spoj vanadija je [[vanadij(V)-oksid]], koji se koristi kao [[katalizator]] u proizvodnji [[sumporna kiselina|sumporne kiseline]].

== Historija ==
[[Datoteka:'Andrés Manuel de Río' (1825) by Rafael Ximeno y Planes - Museo Tolsá - Palacio de Minería - Mexico 2024.jpg|thumb|150px|lijevo|Andrés Manuel del Río]]
Metal, za koji se kasnije ispostavilo da je vanadij, otkrio je španski mineralog [[Andrés Manuel del Río]] u [[Meksiko|meksičkoj]] rudi [[olovo|olova]], kasnije nazvanoj [[vanadinit]]. Novi element, on je nazvao ''panhromij'' zbog njegove raznolikosti u pogledu boja, a kasnije je preimenovan u ''eritronij'' jer su njegove soli nakon zakiseljavanja dobijale crvenu boju. Međutim, del Riovo otkriće su opovrgavali [[Alexander von Humboldt]] te kasnije i francuski hemičar H.V. Collett-Desotils zbog sličnosti vanadija sa spojevima [[hrom]]a, te su smatrali da se kod navodnog novog elementa radi o hromu sa određenim primjesama.<ref name="caswell" />

Vanadij je ''ponovno'' otkrio 1830. godine [[švedska|švedski]] hemičar [[Nils Gabriel Sefström]]. On je ispitivao [[željezo]] iz švedskog rudnika željeza [[Taberg]], tako što je rudu otapao u [[hlorovodična kiselina|hlorovodičnoj kiselini]]. Pri tome je pored drugih poznatih materijala otkrio i jedan nepoznati element, koji je u nekim osobinama dosta nalikovao [[hrom]]u, ali je također pokazivao i osobine svojstvene [[uranij]]u. Međutim, nakon kasnijih ispitivanja, nije se radilo o ova dva elementa. Novom elementu dali su ime po ''Vanadisu'', drugom imenu [[Nordijska mitologija|nordijske božice]] [[Freyja|Freye]]. Nedugo zatim [[Friedrich Wöhler]], koji se sa Berzeliusom već s tim bavio, pružio je dokaz identiteta i povezao vanadij sa ranije opisanim ''eritronijem''.<ref name="sefstom" /><ref name="briefwechs" />

Vanadij u čistom, metalnom obliku prvi je sačinio [[Henry Enfield Roscoe]] 1867. putem [[redoks reakcija|redukcije]] [[vanadij(II) hlorid]]a sa [[vodik]]om. Čisti 99,7% vanadij dobili su [[John Wesley Marden]] i [[Malcolm Rich]] 1925. godine redukcijom vanadij(V) oksida sa [[kalcij]]em.<ref name="enciklbrit" /> U Engleskoj se od 1903. počeo koristiti vanadij za legiranje [[čelik]]a. Veća upotreba ovog elementa u industriji čelika otpočela je 1905. kada je [[Henry Ford]] počeo koristiti vanadijske čelike u proizvodnji svojih automobila.<ref name="ullmann"/>

== Osobine ==
=== Fizičke ===
[[Datoteka:Cubic-body-centered.png|thumb|Kristalna struktura vanadija, ''a'' = 302,4 pm]]
Vanadij je nemagnetični, tvrdi ali kovni teški metal, čelično-plave nijanse. Ima [[gustoća|gustoću]] od 6,11 g/cm<sup>3</sup>.<ref name="ullmann"/> Čisti vanadij je relativno mehak, ali u prisustvu i najmanje količine primjese drugih elemenata postaje izuzetno tvrd i ima izuzetno veliku mehaničku čvrstoću. Po većini osobina, on nalikuje svom "komšiji" iz periodnog sistema, [[titanij]]u. [[Talište|Tačka topljenja]] čistog vanadija iznosi 1910&nbsp;°C, a ako su prisutne nečistoće, poput [[ugljik]]a, ona je znatno viša. Tako naprimjer pri udjelu od oko 10% ugljika, tačka topljenja iznosi oko 2700&nbsp;°C.<ref name="HoWi1542" /> Vanadij se kristalizira slično kao [[hrom]] ili [[niobij]] u kubičnoj prostorno-centriranoj [[kristalna struktura|kristalnoj strukturi]] sa ''Im<span style="text-decoration:overline;">3</span>m'' i parametrom rešetke a = 302,4 pm kao i dvije formulske jedinice po elementarnoj ćeliji.<ref name="subert" />

Ispod kritične temperature od 5,13 K, vanadij postaje [[superprovodnik]].<ref name="waxler" /> Kao i čisti vanadij, i njegove legure sa [[galij]]em, niobijem i [[cirkonij]]em također su superprovodnici. Pri temperaturama ispod 5,13 K, kao i metali iz njegove grupe niobij i [[tantal]], vanadij isitnjen u sićušnim grudvicama od po 200 [[atom]]a iskazuje neobičnu osobinu [[Električna polarizacija|električne polarizacije]] koja do danas nije objašnjena. Osim njega, takvu osobinu imaju samo nemetali.<ref name="kromet" /><ref name="rmz" />

=== Hemijske ===
Vanadij nije plemeniti metal i u mogućnosti je reagirati sa mnogim [[nemetal]]ima. Izložen zraku zadržava metalni sjaj nekoliko sedmica. Međutim, nakon dužeg vremenskog perioda postaje primjetan nastanak zelenkaste korozije. Ukoliko je potrebno konzervirati metalni vanadij, on se mora držati zatvoren u atmosferi [[argon]]a. Pri visokoj temperaturi napada ga kisik i oksidira u [[vanadij(V) oksid]]. I dok sa [[ugljik]]om i [[dušik]]om reagira tek kad je zagrijan do bijelog usijanja, reakcije sa [[fluor]]om i [[hlor]]om odvijaju se i u hladnom stanju.

Prema kiselinama i [[baza (hemija)|bazama]] pri sobnoj temperaturi, vanadij je pretežno stabilan zbog svog tankog pasiviziranog sloja oksida. Napada ga samo [[fluoridna kiselina]] kao i kiseline koje djeluju snažno oksidirajuće, poput vruće [[dušična kiselina|dušične kiseline]], koncentrirane sumporne kiseline i [[Aqua regia|carske vode]].

Do temperature od oko 500&nbsp;°C, vanadij može [[apsorpcija (hemija)|apsorbirati]] [[vodik]]. Pri tome metal postaje veoma krhak i može se vrlo lahko pretvoriti u prah. Vodik se može osloboditi iz vanadija tek pri 700&nbsp;°C u vakuumu.<ref name="ullmann"/>

=== Izotopi ===
Poznato je 25 [[izotop]]a vanadija i šest [[nuklearni izomer|nuklearnih izomera]].<ref name="nubase"/> Samo dva izotopa se javljaju u prirodi. To su izotop <sup>50</sup>V sa prirodnom rasprostranjenošću od 0,25% i <sup>51</sup>V kojeg ima 99,75%. Izotop <sup>50</sup>V je blago [[radioaktivnost|radioaktivan]]. Raspada se sa [[vrijeme poluraspada|vremenom poluraspada]] od 1,5 · 10<sup>17</sup> godina tako što 83% izotopa putem [[elektronski zahvat|elektronskog zahvata]] prelazi u <sup>50</sup>Ti dok 17% izotopa putem β<sup>−</sup>-raspada prelazi u <sup>50</sup>Cr.<ref name="nubase"/> Oba jezgra se mogu koristiti za ispitivanja sa NMR-spektroskopijom.

Najstabilniji vještački izotopi su <sup>48</sup>V sa vremenom poluraspada od 16 dana i <sup>49</sup>V koji ima vrijeme poluraspada od 330 dana. Ovi izotopi našli su primjenu u [[nuklearna medicina|nuklearnoj medicini]] kao traseri.<ref name="HoWi1542"/> Svi ostali izotopi i nuklearni izomeri su veoma nestabilni i raspadaju se u vremenu od nekoliko minuta ili sekundi.

== Rasprostranjenost ==
[[Datoteka:Vanadinite, goethite(2).jpg|thumb|lijevo|Vanadinit]]
[[Datoteka:Vanadium-Produktion.svg|thumb|190px|lijevo|Proizvodnja ruda vanadija]]
Vanadij na [[Zemlja (planeta)|Zemlji]] je veoma čest hemijski element. U kontinentalnoj Zemljinoj kori njegov udio iznosi oko 120 [[parts per million|ppm]]. Sa sličnim udjelom, u Zemljinoj kori nalaze se i elementi kao što su [[cirkonij]], [[hlor]] i [[hrom]]. Vanadij se ne javlja [[samorodni elementi|samorodan]], nego u sklopu raznih [[minerali|minerala]]. I pored relativno velike rasprostranjenosti, nalazišta vanadija u kojima se on nalazi u većim koncentracijama vrlo su rijetka, jer su i mnogi njegovi minerali veoma rijetki. U usporedbi sa Zemljinom korom, njegov udio u [[morska voda|morskoj vodi]] je znatno niži i kreće se oko 1,3 μg/l.<ref name="Rehder" />

U najvažnije minerale vanadija uglavnom se ubrajaju vanadati kao što je [[vanadinit]] <nowiki>[</nowiki>Pb<sub>5</sub>(VO<sub>4</sub>)<sub>3</sub>Cl<nowiki>]</nowiki>, [[deskloizit]], Pb(Zn, Cu) <nowiki>[OH|VO</nowiki><sub>4</sub><nowiki>]</nowiki> i [[karnotit]] <nowiki>[</nowiki>K<sub>2</sub>(UO<sub>2</sub>)<sub>2</sub>(VO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>·3H<sub>2</sub>O<nowiki>]</nowiki>, kao i vanadij-sulfat [[patronit]] VS<sub>4</sub>. Najveći dio vanadija nalazi se u tragovima u sklopu drugih metala, najčešće u rudama željeza poput [[magnetit]]a. Udio vanadija u titanij-željeznim rudama iznosi većinom između 0,3 i 0,8%,<ref name="römpp" /> ali u mnogim južnoafričkim rudama može iznositi i do 1,7%.<ref name="ullmann" />

Biljni i životinjski organizmi također sadrže vanadij, tako naprimjer u [[čovjek]]ovom organizmu udio vanadija iznosi oko 0,3&nbsp;mg/kg. Najviše vanadija sadržano je u ćelijskim jedrima ili [[mitohondrija]]ma. Neki živi organizmi, prije svega neke vrste plaštaša iz klase ''Ascidiacea'' i gljiva [[muhara]], imaju sposobnost obogaćivanja vanadija. Kod ''Ascidiacea'' udio vanadija je i do 10 miliona puta veći od njegovog udjela u okolnoj morskoj vodi.<ref name="HoWi1542" /> Zbog udjela vanadija u tim živim bićima, i [[ugalj]] i [[nafta]] koji su nastali od njih, također sadrže vanadij. Udio vanadija u nafti i uglju iznosi do 0,1 %.<ref name="römpp"/> Naročito velike udjele vanadija mogu se naći u nafti koja potječe iz [[Venecuela|Venecuele]] i [[Kanada|Kanade]].<ref name="HoWi1542"/>

U svijetu je 2006. iskopano ukupno 55.700 tona ruda vanadija (preračunato u vidu metala). Najznačajniji proizvođači su [[Južnoafrička Republika]], [[Kina]] i [[Rusija]]. Vanadij se ne smatra rijetkom sirovinom jer su njegove ukupne poznate rezerve procijenjene na oko 63 miliona tona.<ref name="usgsmin" />

== Dobijanje ==
[[Datoteka:Vanadium_etched.jpg|thumb|lijevo|Vanadij čistoće 99,95% elektrolučno istopljen i jetkan]]
[[Datoteka:Vanadium crystal vakuum sublimed.jpg|thumb|lijevo|Vanadij čistoće 99,9 %, dendritički narasli kristali, načinjeni vakuumskom sublimacijom]]
Dobijanje metalnog vanadija odvija se u nekoliko koraka. Prvo se iz raznih početnih sirovina mora dobiti [[vanadij(V) oksid]]. On se dalje može reducirati do elementarnog vanadija, te dalje po potrebi pročišćavati. Moguće polazne sirovine iz kojih se može dobiti vanadij su njegove rude poput [[karnotit]]a i [[patronit]]a, titanijsko-željezne rude koje ga također sadržavaju i sirova [[nafta]]. Rude vanadija u prošlosti su bile vrlo važne za njegovu proizvodnju, ali danas ne igraju važnu uloge jer su ih zamijenile titanijsko-željezne rude.

Kada se željezne rude sa primjesama vanadija reduciraju u procesu visoke peći, vanadij prvo ostaje u sirovom željezu. Da bi se ono dalje prerađivalo u [[čelik]], tokom njegovog oplemenjivanja kada se u smjesu upuhava [[kisik]]. U tom procesu vanadij prelazi u [[šljaka|šljaku]]. Ona sadrži i do 25% vanadij(V) oksida te je vrlo važna sirovina za dobijanje ovog metala. Da bi se dalje dobio čisti vanadij(V) oksid, fino isitnjena šljaka se prži sa oksidirajućim natrijevim solima poput [[natrij-hlorid]]a ili [[natrij-karbonat]]a. Time nastaje nerastvorljivi [[natrij-metavanadat]], koji se taloženjem odvaja od ostatka šljake. Dodavanjem kiselina i amonijevih soli ostatak vanadija se istaloži iz šljake u vidu nastalog [[amonij-polivandat]]a. On se također može pretvoriti u vanadij(V) oksid pomoću žarenja. I iz drugih ruda koje sadrže vanadij također se može dobiti ovaj oksid na isti način. Iz sirove nafte, vanadij se dobija pomoću emulzije dodavanjem [[voda|vode]] i [[magnezij-nitrat]]a u naftu te se ta emulzija izdvaja. Daljnji tok prerade uglavnom odgovara procesu kao i kod željeznih ruda.<ref name="ullmann"/>

Dobijanje metalnog vanadija dešava se pomoću redukcije vanadij(V) oksida sa drugim [[metal (hemija)|metalima]]. Kao redukcijsko sredstvo mogu poslužiti [[aluminij]], [[kalcij]], [[ferosilicij]] ili [[ugljik]]. S ugljikom nastaju karbidi vanadija, iz kojih se metalni vanadij vrlo teško može odvojiti:
: <math>\mathrm{V_2O_5 + 5\ Ca \longrightarrow 2\ V + 5\ CaO}</math>
: <small>redukcija sa kalcijem</small>

Da bi se dobio potpuno čisti vanadij, kao redukcijsko sredstvo se mora koristiti relativno skupi kalcij ili aluminij, jer se u postupku sa dosta jeftinijim ferosilicijem ne može postići vrlo visok stepen čistoće vanadija. Dok se pri primjeni kalcija odmah dobija potpuno čisti vanadij, u reakciji sa aluminijem se prethodno dobija legura vanadija i aluminija, iz koje se putem [[Sublimacija (fizika)|sublimacije]] u [[vakuum]]u izdvaja čisti vanadij. Najveći dio proizvedenog vanadija u svijetu ne troši se u obliku čistog metala, nego u formi legura sa željezom, takozvanim ''ferovanadijem'', u kojem vanadij učestvuje sa najmanje 50%.<ref name="ullmann"/> Da bi se on dobio, nije potrebno prethodno izdvajati čisti vanadij. Umjesto toga, šljaka koja sadrži vanadij i željezo reducira se sa ferosilicijem i [[kalcij-karbonat]]om do ferovanadija. Ovako dobijena legura primjenjuje se u većini tehničkih aplikacija.

Najčišći vanadij se može dobiti bilo [[elektrohemija|elektrohemijski]] ili pomoću van Arkel-de Boerovog procesa. Za to je neophodno čisti vanadij istopiti sa [[jod]]om u staklenoj ampuli iz koje je odstranjen zrak. U zagrijanoj ampuli nastaje [[vanadij(III) jodid]] koji se na vreloj [[volfram]]skoj žici raspada na veoma čisti vanadij i elementarni jod.
: <math>\mathrm{2\ V + 3\ I_2 \rightleftharpoons 2\ VI_3}</math>
: <small>redukcija u van Arkel-de Boerovom procesu</small>

==Upotreba==
[[Datoteka:Knarre.jpg|thumb|desno|Alat načinjen od vanadijskog čelika]]
===Legure===
Približno 85% vanadija koji se proizvede u svijetu potroši se u obliku [[ferovanadij]]ske legure ili kao dodatak za razne [[čelik]]e.<ref name="Moskalyk" /> Značajano povećanje čvrstoće u čeliku koji sadrži vrlo malehne količine vandija otkriveno je početkom 20. vijeka. Vanadij gradi stabilne nitride i karbide, što rezultira znatnim porastom čvrstoće čelika.<ref name="Chandler" /> Od tog vremena, vanadijski čelici se koriste u aplikacijama za ramove za bicikle, razne osovine, zupčanike, bregaste osovine i druge kritične dijelove. Postoji dvije grupe legura čelika koji sadrže vanadij. Visokougljične čelične legure sa vanadijem sadrže 0,15% do 0,25% vanadija a [[čelik za velike brzine|brzi alatni čelici]] imaju udio vanadija od 1% do 5%. Kod takve vrste čelika, može se dostići tvrdoća po Rockwellu (HRC) od 60. HSS čelik se koristi u hirurškim instrumentima i alatima.<ref name="Joseph" /> Neke legure [[metalurgija praha|metalurgije praha]] mogu sadržavati i do 18% vanadija. Veliki sadržaj karbida vanadija u tim legurama u velikoj mjeri povećava otpornost na habanje. Jedna od aplikacija za te legure su alati i noževi.<ref name="Stanislav" />

Vanadij stabilizira beta oblik titanija i povećava njegovu snagu i temperaturnu stabilnost. U smjesi sa [[aluminij]]em u titanijskim legurama, vanadij se koristi u proizvodnji mlaznih motora za avione, avionskih oplata i zubnih implantata. Jedna od uobičajenih legura je [[titanij 6AL-4V]], legura titanija sa 6% aluminija i 4% vanadija.<ref name="Leyens" />

===Ostala upotreba===
[[Datoteka:Vanadium(V) oxide.jpg|thumb|desno|[[Vanadij(V) oksid]] je katalizator u kontaktnom procesu za proizvodnju sumporne kiseline]]
Vanadij je kompatibilan sa željezom i titanijem, pa se zbog toga vanadijske folije koriste za [[zavarivanje|navarivanje]] titanija na čelik.<ref name="Welding" /> Osrednja veličina poprečnog presjeka zahvata termalnih neutrona i kratko vrijeme poluraspada izotopa nastalih zahvatom [[neutron]]a čini vanadij pogodnim materijalom za unutrašnju strukturu [[fuzija|fuzijskog]] [[nuklearni reaktor|reaktora]].<ref name="Matsui" /><ref name="Chang" /> Nekoliko vanadijskih legura iskazuje superprovodničke osobine. Prvi superprovodnik A15 faze bio je spoj vanadija V<sub>3</sub>Si, otkriven 1952. godine.<ref name="Hardy" /> [[Vanadij-galij]] traka se koristi za superprovodničke magnete (17,5 [[tesla|tesli]] ili 175.000 gausa). Struktura superprovodničke A15 faze V<sub>3</sub>Ga slična je onoj kod više uobičajenog [[Niobij-kalaj|Nb<sub>3</sub>Sn]] i [[Niobij-titanij|Nb<sub>3</sub>Ti]].<ref name="Markiewicz" />

Najčešći i najpoznatiji oksid vanadija, [[vanadij(V) oksid|vanadij-pentoksid]] V<sub>2</sub>O<sub>5</sub>, koristi se kao [[katalizator]] u proizvodnji sumporne kiseline putem kontaktnog procesa<ref name="Boghosian" /> i kao oksidizacijsko sredstvo u proizvodnji maleinskih anhidrida.<ref name="Claude" /> Vanadij-pentoksid se također koristi za pravljenje [[keramika|keramike]].<ref name="crc" /> Drugi oksid vanadija, [[vanadij-dioksid]] VO<sub>2</sub>, koristi se u proizvodnji premaza stakla, koji blokiraju infracrveno zračenje (ali propuštaju vidljivu [[svjetlost]]) pri određenoj temperaturi.<ref name="Dimitra" /> Vanadij-oksid se također može koristiti za pobuđivanje centara boje u [[korund]]u kako bi se kreirao simulirani [[aleksandrit]]ni [[nakit]], iako je aleksandrit u prirodi zapravo [[hrizoberil]].<ref name="AM52" />

Mogućnost korištenja vanadijskih redoks parova u obje polućelije, te time i eliminiranja problema međukontaminacije putem difuzije iona kroz membranu jeste prednost vanadijskih redoks punjivih baterija.<ref name="Fabjan" /> Vanadat se može upotrebljavati za zaštitu čelika protiv hrđe i korozije putem elektrohemijskog konverzijskog pokrivanja.<ref name="Buchheit" /> Litij-vanadij-oksid je predložen za upotrebu u anodama sa velikom gustoćom energije za litij-ionske baterije, pri 745 Wh/L kada se spari sa katodom od litij-kobalt-oksida.<ref name="Kariatsumari" /> Također neki istraživači su predložili da vrlo mala količina vanadija, 40 do 270 ppm, u Wootzovom i Damask-čeliku, u znatnoj mjeri poboljšava čvrstoću materijala, mada nije sasvim jasno šta bi bio izvor vanadija.<ref name="dauksch" /> Litij-vanadij-fosfat je predviđen za nove baterije, a sam je vrlo dobro komercijalno primjenjiv jer su fosfati jeftini a vanadij čini baterije vrlo gusto energetski "pakovane".

== Biološki značaj ==
Spojevi vanadija imaju razne [[biologija|biološke]] uloge i značaj. Za vanadij je karakteristično da se javlja bilo anionski kao vanadat a također i kationski u vidu VO<sub>2</sub><sup>+</sup>, VO<sup>2+</sup> ili V<sup>3+</sup>. Vanadati imaju veliku sličnost sa [[fosfat]]ima te u skladu s tim i određene sličnosti u djelovanju. Pošto se vanadati znatno jače vežu na pogodne [[enzim]]e od fosfata, oni su u mogućnosti da blokiraju enzime fosforiliranja i tako upravljaju tim procesom. To utječe naprimjer na djelovanje [[Natrij-kalij pumpa|natrij-kalij-ATPaze]], koja upravlja transportom [[natrij]]a i [[kalij]]a u ćelijama. Ova blokada se može vrlo brzo ukloniti pomoću desferioksamina B, stabilnog kompleksa sa vanadatom.<ref name="Rehder"/> Nadalje, vanadij utječe i na apsorpciju [[glukoza|glukoze]]. On ima sposobnost da stimulira [[glukoliza|glukolizu]] u [[jetra|jetri]] i da zaguši "konkurentski" proces [[Glukoneogeneza|glukoneogenezu]]. Pri tome dolazi do snižavanja nivoa glukoze u krvi.<ref name="römpp"/> Iz tog razloga istraživa se da li su spojevi vanadija pogodni za tretman [[šećerna bolest|dijabetesa tip 2]]. Međutim, u tim istraživanjima još uvijek nisu postignuti nedvosmisleni rezultati i zaključci.<ref name="smithdm" /> Osim navedenog, vanadij također stimulira i oksidaciju fosfolipida i potiskuje sintezu [[holesterol]]a tako što inhibira [[skvalen sintaza|skvalen sintazu]], mikrosomalni enzimski sistem jetre. Nasuprot toga, nedostatak vanadija izaziva povećanu koncentraciju holesterola i triglicerida u krvnoj plazmi.<ref name="wob" />

U biljkama vanadij igra ulogu u [[fotosinteza|fotosintezi]]. On je u mogućnosti da katalizira reakciju za nastanak [[Aminolevulinska kiselina|aminolevulinske kiseline]] bez enzima. To je vrlo važan prethodnik za pravljenje [[hlorofil]]a.<ref name="Rehder"/>

== Reference ==
{{refspisak|2|refs=
<ref name="Joseph">{{cite book|url = http://books.google.com/?id=Kws7x68r_aUC&pg=PA11|title = Tool Materials: Tool Materials|author = Joseph R. Davis|publisher = ASM International|year = 1995|isbn = 978-0-87170-545-7}}</ref>
<ref name="Markiewicz">{{cite journal| journal = IEEE Transactions on Magnetics| volume = 13| issue = 1|year= 1977| pages = 35–37| title = A 17.5 Tesla superconducting concentric Nb<sub>3</sub>Sn and V<sup>3</sup>Ga magnet system|author= Markiewicz W.; Mains, E.; Vankeuren, R. ''et al.''|doi = 10.1109/TMAG.1977.1059431|bibcode = 1977ITM....13...35M }}</ref>
<ref name="Hardy">{{cite journal| journal = Physical Reviews|volume = 89|pages = 884–884|year= 1953|title = Superconducting Silicides and Germanides|author= George F. Hardy; Hulm, John K. |doi = 10.1103/PhysRev.89.884|bibcode=1953PhRv...89Q.884H| issue = 4}}</ref>
<ref name="Claude">{{cite journal|journal = Applied Catalysis A: General|volume = 157|issue = 1–2|year= 1997|pages = 173–193|title = Vanadium phosphorus oxides for n-butane oxidation to maleic anhydride| doi = 10.1016/S0926-860X(97)00016-1|author= Michel Abon; Volta, Jean-Claude }}</ref>
<ref name="Dimitra">{{cite journal|journal = Journal of Materials Chemistry|year= 2002|volume = 12|pages = 2936–2939|title = Intelligent window coatings: atmospheric pressure chemical vapour deposition of vanadium oxides|author = Troy D. Manning; Parkin, Ivan P.; Clark, Robin J. H. ''et al.''|doi = 10.1039/b205427m|issue = 10}}</ref>
<ref name="AM52">{{cite journal|url = http://www.minsocam.org/ammin/AM52/AM52_867.pdf|journal = American Mineralogist|volume = 52|year = 1962|author = White Willam B.; Roy, Rustum; McKay, Chrichton|title = The ''Alexandrite'' Effect: And Optical Study|pages = 867–871}}</ref>
<ref name="Chandler">{{cite book|title = Metallurgy for the Non-metallurgist|author = Harry Chandler|publisher = ASM International|isbn = 978-0-87170-652-2|pages = 6–7|url = http://books.google.com/?id=arupok8PTBEC|year = 1998}}</ref>
<ref name="Boghosian">{{cite journal|journal = Journal of Catalysis|volume = 155|issue = 1|year= 1995|pages = 32–42|doi = 10.1006/jcat.1995.1185|title = Deactivation and Compound Formation in Sulfuric-Acid Catalysts and Model Systems|author= Eriksen K. M.; Karydis, D. A.; Boghosian, S.; Fehrmann, R.}}</ref>
<ref name="Moskalyk">{{cite journal|journal =Minerals Engineering|volume = 16|page= 793|doi = 10.1016/S0892-6875(03)00213-9|author= R. R. Moskalyk; Alfantazi, A. M. | title = Processing of vanadium: a review|year =2003|issue =9}}</ref>
<ref name="Chang">{{cite web |url = http://www.wahchang.com/pages/products/data/pdf/Vanadium.pdf |title = Vanadium Data Sheet |access-date = 16. 1. 2009 |publisher = ATI Wah Chang |archive-url = https://web.archive.org/web/20090225153938/http://www.wahchang.com/pages/products/data/pdf/Vanadium.pdf |archive-date = 25. 2. 2009 }}</ref>
<ref name="Fabjan">{{cite journal|journal = Journal of Power Sources|volume = 127|issue = 1–2|year= 2004|pages = 98–104|title = Possible use of vanadium redox-flow batteries for energy storage in small grids and stand-alone photovoltaic systems|doi = 10.1016/j.jpowsour.2003.09.066|author= Ludwig Joerissen; Garche, Juergen; Fabjan, Ch. ''et al.''|bibcode = 2004JPS...127...98J }}</ref>
<ref name="Buchheit">{{cite journal|title = Corrosion Protection of Aluminum Alloy 2024-T3 by Vanadate Conversion Coatings|url = https://archive.org/details/sim_corrosion_2004-03_60_3/page/284|author = H. Guan; Buchheit R. G.|journal = Corrosion|year = 2004|volume = 60|issue = 3|pages = 284–296|doi = 10.5006/1.3287733}}</ref>
<ref name="Kariatsumari">{{cite web|url = http://techon.nikkeibp.co.jp/article/HONSHI/20080129/146549/|title = Li-Ion Rechargeable Batteries Made Safer|author = Koji Kariatsumari|publisher = Nikkei Business Publications, Inc.|access-date = 10. 12. 2008|datum = 1. 2. 2008|archive-url = https://web.archive.org/web/20110912020554/http://techon.nikkeibp.co.jp/article/HONSHI/20080129/146549/|archive-date = 12. 9. 2011|url-status = dead}}</ref>
<ref name="dauksch">{{cite journal |title = The key role of impurities in ancient damascus steel blades|journal = Journal of the Minerals, Metals and Materials Society| volume =50|issue = 9|pages = 58–64|doi = 10.1007/s11837-998-0419-y|author= J. D. Verhoeven; Pendray, A. H. Dauksch, W. E. |year= 1998|bibcode = 1998JOM....50i..58V }}</ref>
<ref name="Stanislav">{{cite book|url=http://books.google.de/books?id=6aP3te2hGuQC&pg=PA490|page=490|title=Handbook of Non-Ferrous Metal Powders: Technologies and Applications|isbn=9780080559407|author=Oleg D Neikov; Stanislav Naboychenko; Irina B Mourachova ''et al.''|datum=24. 2. 2009|access-date=17. 10. 2013}}</ref>
<ref name="Leyens">{{cite book|title = Titan und Titanlegierungen|chapter = Metastabile β-Legierungen|author = Manfred Peters; Leyens, C.|publisher = Wiley-VCH|year = 2002|url = http://books.google.com/?id=sxdR882jQpYC&pg=PA23|isbn = 978-3-527-30539-1|pages = 23–24}}{{Mrtav link}}</ref>
<ref name="Welding">{{cite journal|title = Welding of chemical equipment made from two-layer sheet with titanium protective layer (review of foreign literature)|journal = Chemical and Petroleum Engineering|volume = 2|issue = 12|year= 1966|doi = 10.1007/BF01146317|pages = 854–856|author = N. T. Lositskii; Grigor'ev A. A. Khitrova, G. V.}}</ref>
<ref name="Matsui">{{cite journal|journal = Journal of Nuclear Materials|volume = 233–237|issue = 1|year = 1996|pages = 92–99|doi = 10.1016/S0022-3115(96)00331-5|title = Status of vanadium alloys for fusion reactors|author= H. Matsui; Fukumoto, K.; Smith, D. L.; Chung, Hee M. ''et al.''|bibcode=1996JNuM..233...92M}}</ref>
<ref name="smithdm">{{Cite journal|author=D.M. Smith, R.M. Pickering; G.T. Lewith|title=A systematic review of vanadium oral supplements for glycaemic control in type 2 diabetes mellitus|journal=QJM: An International Journal of Medicine|year=2008|volume=101|issue=5|pages=351–358|doi=10.1093/qjmed/hcn003}}</ref>
<ref name="wob">Wissenschaft-Online-Lexika: Pojam ''[http://www.spektrum.de/lexikon/biologie/vanadium/68988 Vanadium]'', u: ''Lexikon der Biologie''; pristupljeno 9. jula 2008.</ref>
<ref name="rmz">Ramiro Moro, Xiaoshan Xu, Shuangye Yin, Walt A. de Heer: ''Ferroelectricity in Free Niobium Clusters'', u: ''Science'', 2003, Vol. 300, br. 5623, str. 1265–1269, {{doi|10.1126/science.1083247}}.</ref>
<ref name="nubase">{{Cite journal|author=G. Audi, O. Bersillon, J. Blachot, A. H. Wapstra|url=http://www.nndc.bnl.gov/amdc/nubase/Nubase2003.pdf|title=The NUBASE evaluation of nuclear and decay properties|journal=Nuclear Physics|year=2003|volume=A 729|pages=3–128|format=pdf|doi=10.1016/S0375-9474(97)00482-X|access-date=22. 10. 2015|archive-date=24. 7. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130724211828/http://www.nndc.bnl.gov/amdc/nubase/Nubase2003.pdf|url-status=bot: unknown}}</ref>
<ref name="waxler">Aaron Waxler, William S. Corack: ''Superconductivity of Vanadium''. u: ''Physical Review'', 1952, 85, (1), str. 85–90, {{doi|10.1103/PhysRev.85.85}}.</ref>
<ref name="kromet">T. Krome: ''Metalle auf Abwegen. Über das ungewöhnliche Tieftemperaturverhalten winziger Metallklumpen.'' u: ''Spektrumdirekt.de'' od 22. maja 2003; [http://www.wissenschaft-online.de/artikel/619012 sažetak], pristupljeno 23. oktobra 2015.</ref>
<ref name="enciklbrit">Vanadium. u: ''Encyclopædia Britannica''. 2008. Encyclopædia Britannica Online, pristupljeno 6. oktobra 2008. ([http://www.britannica.com/EBchecked/topic/622782/vanadium-V online]).</ref>
<ref name="subert">K. Schubert: ''Ein Modell für die Kristallstrukturen der chemischen Elemente''. u: ''Acta Crystallographica'', 1974, 30, str. 193–204, {{doi|10.1107/S0567740874002469}}.</ref>
<ref name="sefstom">N. G. Sefstöm: ''Über das Vanadin, ein neues Metall, gefunden im Stangeneisen von Eckersholm, einer Eisenhütte, die ihr Erz von Taberg in Småland bezieht''. u: ''Annal. d. Physik'', 1831, 97 (1), str. 1–4.</ref>
<ref name="briefwechs">Pismo Berzeliusa upućeno Wöhleru 22. januara 1831. u djelu: O. Wallach (ur.): ''Briefwechsel zwischen J. Berzelius und F. Wöhler''. Leipzig 1901.</ref>
<ref name="caswell">L. R. Caswell: [http://www.scs.illinois.edu/~mainzv/HIST/awards/OPA%20Papers/2006-Caswell.pdf ''Andres del Rio, Alexander von Humboldt, and the Twice-Discovered Element''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305005646/http://www.scs.illinois.edu/~mainzv/HIST/awards/OPA%20Papers/2006-Caswell.pdf |date=5. 3. 2016 }} (PDF). u: ''Bull. Hist. Chem.''. 2003, 28 (1), str. 35–41.</ref>
<ref name="HoWi1542">{{Cite book|author=Arnold F. Holleman; E. Wiberg; N. Wiberg|title=Lehrbuch der Anorganischen Chemie|url=https://archive.org/details/lehrbuchderanorg00wibe|edition=102|publisher=de Gruyter|location=Berlin|year=2007|isbn=978-3-11-017770-1|pages=[https://archive.org/details/lehrbuchderanorg00wibe/page/n1581 1542]-1543}}</ref>
<ref name="römpp">''Vanadium'' u: Thieme Chemistry (izdavač): ''RÖMPP Online'' – Version 3.13. Georg Thieme Verlag KG, Stuttgart 2011.</ref>
<ref name="usgsmin">[http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/vanadium/mcs-2008-vanad.pdf U.S. Geological Survey: ''Vanadium'', Mineral Commodity Summaries, januar 2008.] (PDF)</ref>
<ref name="ullmann">Günter Bauer et al.: ''Vanadium and Vanadium Compounds''. u: Ullmann’s Encyclopedia of Industrial Chemistry, Wiley-VCH, Weinheim 2000, {{doi|10.1002/14356007.a27_367}}.</ref>
<ref name="Rehder">Dieter Rehder: ''Bioanorganische Chemie des Vanadiums.'' u: ''Angewandte Chemie'', 1991, 103, str. 152–172.</ref>
<ref name="harry">{{Cite book|author=Harry H. Binder|title=Lexikon der chemischen Elemente|publisher=S. Hirzel Verlag|location=Stuttgart|year=1999|isbn=3-7776-0736-3}}</ref>
<ref name="juanj">Juan J. Rodríguez-Mercado, Rodrigo A. Mateos-Nava, Mario A. Altamirano-Lozano: ''DNA damage induction in human cells exposed to vanadium oxides in vitro.'' u: ''Toxicology in Vitro'' 25, br. 8, 2011, str. 1996–2002, {{doi|10.1016/j.tiv.2011.07.009}}.</ref>
<ref name="ciaww">[http://www.ciaaw.org/atomic-weights.htm CIAAW, Standard Atomic Weights Revised 2013]</ref>
<ref name="greenwood">{{Cite book|author=N. N. Greenwood, A. Earnshaw|title=Chemie der Elemente|edition=1|publisher=VCH|location=Weinheim|year=1988|isbn=3-527-26169-9|page=1260}}</ref>
<ref name="weast">{{Cite book|editor=Weast, Robert C.|title=CRC Handbook of Chemistry and Physics|url=https://archive.org/details/crchandbookofche70edunse|edition=70|publisher=CRC (Chemical Rubber Publishing Company)|location=Boca Raton|year=1990|pages=E-129 do E-145|isbn=0-8493-0470-9}}</ref>
<ref name="zhang">{{Cite journal|author=Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang|title=Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks|journal=Journal of Chemical & Engineering Data|volume=56|year=2011|pages=328–337|doi=10.1021/je1011086}}</ref>
<ref name="crc">{{Cite book|editor=David R. Lide|title=CRC Handbook of Chemistry and Physics|url=https://archive.org/details/crchandbookchemi00lide_144|edition=90|publisher=CRC Press/Taylor and Francis|year=2010|location=Boca Raton, FL|chapter=Fluid Properties; Enthalpy of Fusion|pages=[https://archive.org/details/crchandbookchemi00lide_144/page/n960 6]-135}}</ref>
}}

{{Commonscat|Vanadium}}
{{PSE}}

[[Kategorija:Hemijski elementi]]