Izvorni kôd stranice Sumpor

{{Infokutija hemijski element
| Hemijski element = Sumpor
| Simbol = S
| Atomski broj = 16
| Serija = Nemetali
| Grupa = 16
| Perioda = 3
| Blok = p
| Slika = [[Datoteka:Sulfur - El Desierto mine, San Pablo de Napa, Daniel Campos Province, Potosí, Bolivia.jpg|270px]]
| Boja serije = LimeGreen
| Izgled = limun-žuti prah
| Zastupljenost = 0,048<ref name="binder" />
| Atomska masa = 32,06 (32,059 - 32,076)<ref name="iupac" />
| Atomski radijus = 100
| Atomski radijus izračunat = 88
| Kovalentni radijus = 102,5
| Van der Waalsov radijus = 180
| Elektronska konfiguracija = &#x5B;[[Neon|Ne]]&#x5D; 3s<sup>2</sup> 3p<sup>4</sup>
| Elektroni u energetskom nivou = 2, 8, 6
| Energija ionizacije_1 = 999,6<ref name="webelem" />
| Energija ionizacije_2 = 2252
| Energija ionizacije_3 = 3357
| Energija ionizacije_4 = 4556
| Agregatno stanje = čvrsto
| Mohsova skala tvrdoće = 2
| Struktura kristala = [[Ortorompski kristalni sistem|ortorompski]]
| Gustoća = 2070<ref name="rettig" />
| Magnetizam = dijamagnetičan<ref name="magnet" />(<math>\chi_{m}</math> = −1,3 · 10<sup>−5</sup>)
| Tačka topljenja_K = 385,95<ref name="tarr" /> - 388,36
| Tačka topljenja_C = 112,8<ref name="tarr" /> - 115,21
| Tačka ključanja_K = 718,2<ref name="zhang" />
| Tačka ključanja_C = 445
| Molarni volumen = 15,53 · 10<sup>-6</sup>
| Toplota isparavanja = 45<ref name="zhang" />
| Toplota topljenja = 1,713
| Pritisak pare = 1
| Pritisak pare_K = 375
| Brzina zvuka =
| Brzina zvuka_K = 
| Specifična toplota = 736<ref name="binder" />
| Specifična toplota_K = 
| Specifična električna provodljivost = 5,0 · 10<sup>-22</sup>
| Specifična električna provodljivost_K =
| Toplotna provodljivost = 0,205
| Toplotna provodljivost_K = 
| Oksidacioni broj = ±2, 4, '''6'''
| Oksidi = SO<sub>2</sub>, SO<sub>3</sub>
| Potencijal elektroda = -0,48 V (S + 2e<sup>−</sup> → S<sup>2−</sup>)
| Elektronegativnost  = 2,58
| Oznaka upozorenja   = {{Oznake upozorenja|F}}
| Oznake upozorenja R = {{Oznake upozorenja R|11}}
| Oznake upozorenja S = {{Oznake upozorenja S|33}}
| Radioaktivan = Ne
| Izotopi = 
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = S
| Maseni broj = 30
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 1,178 [[Sekunda|s]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 6,138
| Tipraspada1ZP = <sup>30</sup>P
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = S
| Maseni broj = 31
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 2,572 [[Sekunda|s]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 5,396
| Tipraspada1ZP = <sup>31</sup>P
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = S
| Maseni broj = 32
| Rasprostranjenost u prirodi = '''95,02'''
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = S
| Maseni broj = 33
| Rasprostranjenost u prirodi = 0,75
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = S
| Maseni broj = 34
| Rasprostranjenost u prirodi = 4,21
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = S
| Maseni broj = 35
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 87,32 [[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 0,167
| Tipraspada1ZP = <sup>35</sup>Cl
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = S
| Maseni broj = 36
| Rasprostranjenost u prirodi = 0,02
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = S
| Maseni broj = 37
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 5,05 [[Minuta|min]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 4,865
| Tipraspada1ZP = <sup>37</sup>Cl
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = S
| Maseni broj = 38
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 170,3 [[Minuta|min]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 2,937
| Tipraspada1ZP = <sup>38</sup>Cl
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = S
| Maseni broj = 39
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 11,5 [[Sekunda|s]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 6,640
| Tipraspada1ZP = <sup>39</sup>Cl
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = S
| Maseni broj = 40
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 8,8 [[Sekunda|s]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 4,710
| Tipraspada1ZP = <sup>40</sup>Cl
}}
|}}
'''Sumpor''' ({{jez-la}}, grecizirano ''sulphur'') jeste [[hemijski element]] sa [[hemijski simbol|simbolom]] '''S''' i [[atomski broj|atomskim brojem]] 16. Ubraja se u [[Halkogeni elementi|halkogene elemente]], tj. nalazi se u šestoj glavnoj grupi [[periodni sistem elemenata|periodnog sistema]]. Prema udjelu u Zemljinoj [[litosfera|litosferi]] nalazi se na 16. mjestu najzastupljenijih elemenata. Sumpor je žuta, nemetalna supstanca, koja gradi veliki broj [[Alotropske modifikacije|alotropskih modifikacija]]. U prirodi se javlja kao samorodan ali i u obliku svojih mnogobrojnih neorganskih spojeva, među kojima su najpoznatiji [[sulfid]]i i [[sulfat]]i.

Određene [[Aminokiselina|aminokiseline]] i koenzimi sadrže sumpor. U organizmima, on igra ulogu pri anaerobnom načinu dobijanja energije kod [[mikroorganizam]]a. Najveći dio dobijenog elementarnog sumpora koristi se u hemijskoj industriji za proizvodnju [[sumporna kiselina|sumporne kiseline]], tehnički najvažnije i najviše proizvedene osnovne hemikalije. Kao sastojak [[Kisela kiša|kiselih kiša]], [[sumpor-dioksid]] je od velike važnosti za okolinu.

== Historija ==
[[Datoteka:Papyrus Ebers.png|thumb|lijevo|190px|Isječak Ebersovog papirusa, oko 1500. p.n.e]]
Čovjek koristi sumpor već dugo vremena. [[Kina|Kinezi]] i [[Egipat|Egipćani]] koristili su sumpor od oko 5000 p.n.e. za izbjeljivanje [[tekstil]]a, kao lijek i za [[dezinfekcija|dezinfekciju]]. Na takozvanom [[Ebersov papirus|Ebersovom papirusu]] opisana je upotreba sumpora u tretiranju bakterijskih upala [[oko|oka]] ([[trahom]]a). Jedna prirodna alotropska modifikacija sumpora zvana ''šiliuhang'' bila je poznata u Kini od 6. vijeka p.n.e. U trećem vijeku p.n.e. Kinezi su dobijali sumpor iz [[pirit (mineral)|pirita]].<ref name="Ursprung" />

Pretklasična Grčka koristila je sumpor kao [[lijek]] kao i [[sumpor-dioksid]] nastao sagorijevanjem sumpora u svrhu dezinfekcije i liječenje infektivnih bolesti poput [[kuga|kuge]] te sumporisanje [[vino|vina]]. Već oko 800. p.n.e. [[Homer]] ga je spomenuo u epu "[[Odiseja]]".<ref name="rappg" /><ref name="homerodis" /> Antičke vojske koristile su sumpor u ratovima kao zapaljivo sredstvo ili sredstvo za pospješivanje vatre.<ref name="Ursprung" /> [[Plinije Stariji]] je 79. n.e. u svom djelu ''Naturalis historia'' spomenuo ostrvo [[Milos]] kao mjesto gdje se može pronaći dosta sumpora kao i njegovu upotrebu kao sredstvo za dezinfekciju, liječenje i izbjeljivanje.<ref name="healyjf" /> Jedna rasprava iz  1044. godine u doba dinastije Song opisuje različite oblike kineskog [[barut]]a, kao mješavinu [[kalij-nitrat]]a, drvenog [[ugalj|uglja]] i sumpora. [[Roger Bacon]] je 1242. opisao način dobijanja slične mješavine. Barut je dugo vremena važio kao jedina eksplozivna materija.<ref name="frics" /> Uloga njemačkog svećenika [[Berthold Schwarz]]a, kojem se pripisuje ponovno "otkriće" baruta, nije potkrijepljena čvrstim historijskim dokazima.<ref name="barut" />

Utjecaj sumpor-dioksida, nastalog sagorijevanjem [[ugalj|uglja]], na okolinu i kvalitet [[zrak]]a u [[London]]u opisao je 1661. John Evelyn u pismu tadašnjem engleskom [[Karlo II, kralj Engleske|kralju Karlu II]], kao i u svom djelu ''Fumifugium'' (''The Inconveniencie of the Aer and Smoak of London Dissipated''), prvoj knjizi o zagađenju zraka u Londonu.

Kao jedan od prvih hemijsko-tehničkih procesa John Roebuck je 1746. razvio postupak [[olovo|olovnih]] komora za proizvodnju [[sumporna kiselina|sumporne kiseline]]. U novembru 1777. [[Antoine Lavoisier|Lavoisier]] je prvi koji je pretpostavio da je sumpor zapravo hemijski element. Njegovi eksperimenti i posmatranja ponašanja sumpora pri sagorijevanju doveli su konačno do obaranja teorije flogistona.<ref name="brockwh" /> Osim toga, [[Humphry Davy]] je 1809. uspio eksperimentalno dobiti dokaz da sumpor ne sadrži kisik niti vodik. Konačno, elementarni karakter sumpora dali su [[Joseph Louis Gay-Lussac|Gay-Lussac]] i Thénard 1810. ispitujući rezultate Davyjevih eksperimenata.<ref name="gejlisak" /> Na prijedlog [[Jacob Berzelius|Berzeliusa]] od 1814. počeo se koristiti simbol elementa '''S''', pošto je u tabelu atomskih težina zaveden pod nazivom ''sulphur''.<ref name="kurtweil" /> Danski hemičar [[William Christopher Zeise]] otkrio je 1822. [[ksantat|ksantogenat]] i 1834. godine napravio [[etantiol]], prvi tiol (merkaptan).<ref name="zeisewc" />

Razvoj i [[patent]]iranje kontaktnog postupka uslijedio je 1831. što je učinio proizvođač sirćeta Peregrine Phillips. On je u britanskom patentu br. 6096 opisao spontanu oksidaciju sumpor-dioksida u [[sumpor-trioksid]] u zraku uz prisustvo [[platina|platine]] kao [[katalizator]]a. Nakon te reakcije on je dobio sumpornu kiselinu nakon što je trioksid apsorbirao vodu.<ref name="lloyd" /> Kasnije je [[vanadij-pentoksid]] zamijenio platinu kao katalizator. Sljedeći veliki iskorak postigao je [[Charles Goodyear]] 1839. kada je razvio hemijsko-tehnički proces vulkaniziranja kaučuka elementarnim sumporom. Time je postavio temelje industrije [[guma|kaučuka]]. Osim toga taj proces je bio početak izgradnje poslovnog carstva Franka i Charlesa Seiberlinga, zasnovanog na gumama, a svom koncernu dali su ime ''[[Goodyear Tire & Rubber Company|Goodyear]]'' u čast izumitelja.

Od 1891. do 1894. hemičar njemačkog porijekla [[Hermann Frasch]] razvio je proces koji je dobio ime po njemu, Fraschov proces, nakon što je 1865. u Louisiani otkrio podzemne naslage sumpora, koje se do tada, prije otkrića ovog procesa, nisu mogle iskoristiti.<ref name= "Mschmidt" />

== Osobine ==
[[Datoteka:Sulfur phase diagram-bs.svg|desno|thumb|240px|Fazni dijagram sumpora]]
Fizičke osobine sumpora u snažnoj su zavisnosti od temperature, jer se pri datoj može javiti cijeli niz [[Alotropske modifikacije|alotropskih modifikacija]]. Ako se sumpor zagrijava iznad 119&nbsp;°C, najprije se stvara slabo [[viskoznost|viskozna]] tekućina svijetle boje, sastavljenu pretežno iz S<sub>8</sub>-prstena. Ako se određeno vrijeme zadrži ta temperatura, dolazi do djelimične preobrazbe S<sub>8</sub>-prstenova u manje prstenove, čime se snižava temperatura topljenja, dostižujući svoju najnižu vrijednost na 114,5&nbsp;°C. Pri daljnjem zagrijavanju, viskoznost se stalno povećava i dostiže maksimum pri 187&nbsp;°C. Zagrijavanjem pucaju prstenovi a nastaju dugi lanci molekula, što predstavlja primjer polimerizacije otvaranjem lanaca. Iznad ovih temperatura, lanci se ponovno raspadaju u manje komade, a viskoznost opet opada.

Sumpor je element sa najvećim brojem među- i unutarmolekularnih alotropskih modifikacija. Međumolekularni alotropi su faze čvrstog tijela nekog elementa, koji se razlikuju po [[Kristalna struktura|kristalnoj strukturi]]. Do danas je poznato oko 30 različitih alotropa. Pri standardnim uslovima temperature i pritiska, sve termodinamički stabilne forme sastoje se samo iz S<sub>8</sub>-prstenova. Osim toga postoji i niz unutarmolekularnih alotropa u obliku prstenova različite veličine kao i lanaca raznih dužina.

=== Izotopi ===
Poznato je 25 [[izotop]]a sumpora, od kojih su četiri stabilna: <sup>32</sup>S (95,02 %), <sup>33</sup>S (0,75 %), <sup>34</sup>S (4,21 %) i <sup>36</sup>S (0,02 %). Od [[radioaktivnost|radioaktivnih]] izotopa samo <sup>35</sup>S ima nešto duže [[vrijeme poluraspada]] od 87,51 dana, a svi drugi izotopi imaju životni vijek u rasponu od sekunde do milisekundi. Izotop <sup>35</sup>S nastaje iz argona <sup>40</sup>Ar djelovanjem kosmičkog zračenja.

Pri taloženju sulfidnih minerala može doći do podjele po različitim izotopima između početnog rastvora i čvrste supstance, u zavisnosti od temperature i [[pH|pH vrijednosti]]. Određivanje raspodjele izotopa sumpora u mineralu može dati indicije na uslove njegovog nastanka.<ref name="springer" /> Pri razgradnji sulfata putem bakteriološke sulfatne [[redoks reakcija|redukcije]] dolazi do frakcioniranja izotopa sumpora. Ispitivanjem takve raspodjele izotopa u rastvorenom sulfatu mogu se donijeti zaključci o biološkim procesima redukcije.<ref name="dorfer" />

=== Ciklookta-sumpor ===
[[Datoteka:Cyclooctasulfur-above-3D-balls.png|thumb|lijevo|Struktura ciklookta-sumpora]]
Čvrsti sumpor koji se nalazi u prirodi sastoji se iz [[molekula]] S<sub>8</sub>, u kojima su [[atom]]i sumpora spojeni u prsten i organizirani u takozvanu ''krunu''. Ciklookta-sumpor se javlja u tri međumolekularne alotropske modifikacije.

Pri sobnoj temperaturi, [[termodinamika|termodinamički]] najstabilna modifikacija sumpora je ortorompski kristalizirani α-sumpor. On nema ni okusa ni mirisa i tipične je sumporno-žute boje. α-Sumpor se kristalizira ortorompski u prostornoj grupi ''Fddd'' sa parametrima rešetke ''a'' = 1044 pm, ''b'' = 1284 pm i ''c'' = 2437 pm kao i 128 formulskih jedinica po elementarnoj ćeliji.

α-Schwefel se u prirodi javlja samorodno, poznat i kao ''sumporov cvijet'' (žuti sumpor). Njegova gustoća iznosi 2,0 do 2,1 g/cm<sup>3</sup>, tvrdoća od 1,5 do 2,5, ima tamno- ili svijetložutu boju, kao i bijeli [[Ogreb (mineralogija)|ogreb]]. Većinom ima svijetložute prizmatične ili piramidalne kristale, koji rastu na površinama stijena iz gasova bogatih sumporom putem nepotpune oksidacije sumporovodika ili [[redoks reakcija|redukcijom]] sumpor-dioksida.

Pri temperaturi od 95,6&nbsp;°C nalazi se tačka prelaska u β-sumpor. Ova modifikacija je gotovo bezbojna a [[kristalizacija|kristalizira]] se monoklinski u prostornoj grupi ''P''2<sub>1</sub>''/a'' sa parametrima rešetke ''a'' = 1085  pm; ''b'' = 1093 pm; ''c'' = 1095 pm i β = 96,2°, kao i 48 formulskih jedinica po elementarnoj ćeliji. Ako se β-sumpor zagrije na 100&nbsp;°C i brzo ohladi na sobnu temperaturu, ovakva modifikacija postaje stabilna narednih nekoliko sedmica.

Dosta rjeđi je također monoklinsko kristalizirani γ-sumpor ([[rosickýit]]) sa prostornom grupom ''P''2''/c'' i parametrima rešetke ''a'' = 844 pm; ''b'' = 1302 pm; ''c'' = 936 pm i β = 125,0° kao i 32 formulske jedinice po elementarnoj ćeliji.<ref name="ReferenceA"/><ref name="rosicky" /> Ovaj mineral je pronađen u [[Dolina smrti|Dolini smrti]] u SAD, gdje je nastao mikrobiološkom redukcijom sulfata i stabiliziran.

=== Cikloheksa-sumpor ===
[[Datoteka:Cyclohexaschwefel.png|thumb|190px|Struktura cikloheksa-sumpora]]
Cikloheksa-sumpor S<sub>6</sub>, poznat i kao "Engelov sumpor", nalazi se u konformaciji stolice sa velikim naponom u prstenu. Njegovi narandžasti, romboedarski kristali mogu se dobiti raznim metodama. Engel je već 1891. napravio cikloheksa-sumpor zakiseljavanjem rastvora [[natrij-tiosulfat]]a sa [[Hlorovodična kiselina|hlorovodičnom kiselinom]].

:<math>\mathrm{6\ Na_2S_2O_3 + 12\ HCl \longrightarrow S_6 + 6\ SO_2 +12\ NaCl + 6\ H_2O}</math>

Gustoća takvog sumpora iznosi 2,21 g/cm<sup>3</sup>, a tačka topljenja iznosi oko 100&nbsp;°C. U standardnim uslovima, cikloheksa-sumpor za nekoliko dana prelazi u ciklookta-sumpor.

=== Ciklohepta-sumpor ===
Ciklohepta-sumpor se može dobiti pomoću reakcije ciklopentadienil-titanij-pentasulfida sa [[disumpor-dihlorid]]om.

:<math>\mathrm{Cp_2TiS_5 + S_2Cl_2 \longrightarrow S_7 + Cp_2TiCl_2}</math>
:<small>Cp = η<sup>5</sup>-C<sub>5</sub>H<sub>5</sub></small>

Ciklohepta-sumpor se može naći, u zavisnosti od uslova nastanka, u četiri različite međumolekularne alotropske modifikacije (α-, β-, γ-, δ-ciklohepta-sumpor). Sve ove modifikacije su osjetljive na promjenu temperature i iznad  20&nbsp;°C vrlo brzo prelaze u termodinamički stabilnu formu. Međutim, pri temperaturi od −78&nbsp;°C ove modifikacije su stabilne i mogu se održati duže vrijeme. Dužine prstenastih sumpor-sumpor veza iznose između 199,3 i 218,1 pm.

=== Veći prstenovi ===
[[Datoteka:dodecasulfur 3D.png|190px|thumb|lijevo|Struktura ciklododeka-sumpora]]
Veći prstenovi sumpora (S<sub>''n''</sub> sa ''n'' = 9 – 15, 18, 20) mogu nastati metodom ciklopentadienil-titanij-pentasulfidom ili putem reakcije dihlorsulfana S<sub>''m''</sub>Cl<sub>2</sub> sa polisulfanima H<sub>2</sub>S<sub>''p''</sub>.

:<math>\mathrm{S}_m\mathrm{Cl_2} + \mathrm{H_2S}_p \longrightarrow \mathrm{S}_n + 2 \; \mathrm{HCl}</math>
:<math>n = m + p</math>

Od ciklonona-sumpora postoje četiri međumolekularna alotropa, od kojih su dva, nazvani α- i β-ciklonona-sumpor, vrlo dobro proučeni.

Sa izuzetkom ciklododeka-sumporom S<sub>12</sub>, unutarmolekularne dužine i uglovi veze u modifikacijama sumpora su različiti. Ciklododeka-sumpor je nakon ciklookta-sumpora najstabilnija modifikacija. Od ciklooktadeka-sumpora S<sub>18</sub> postoje dvije međumolekularne modifikacije kao prstenasti konfomacijski izomeri.<ref name="HoWi" />

=== Hemijske osobine ===
[[Datoteka:Sulfur-burning-at-night.png|thumb|desno|Sagorijevanje sumpora]]
Sumpor je prilično reaktivan element, reagira pri višim temperaturama sa mnogim metalima osim [[platina|platine]], [[iridij]]a i [[zlato|zlata]] dajući sulfide. Sa [[živa|živom]], sumpor reagira trenjem s njom već pri sobnoj temperaturi dajući [[živa-sulfid]]. Sumpor reagira i sa polumetalima i nemetalima pri višim temperaturama. Izuzeci su [[telur]], molekularni [[dušik]], [[jod]] i plemeniti gasovi.<ref name="HoWi" />

Na zraku, sumpor se pali na temperaturi iznad 250&nbsp;°C te gori plavkastim plamenom pri čemu nastaje sumpor-dioksid. Tačka paljenja se može sniziti putem gasova rastvorenih u sumporu kao što su sumporovodik i sumpor-dioksid. Na vlažnom zraku sumpor tokom vremena gradi [[sumporna kiselina|sumpornu kiselinu]] i sumpor-dioksid. Sumpor ne reagira sa neoksidirajućim kiselinama dok sa oksidirajućim poput [[dušična kiselina|dušične kiseline]] oksidira do sulfata. U bazičnim rastvorima sumpor [[Disproporcioniranje|disproporcionira]] do sulfida i sulfita. U sulfidnim rastvorima, sumpor se otapa dajući polusulfide. U rastvorima koji sadrže sulfite, sumpor reagira dajući tiosulfat.

U [[organska hemija|organskoj hemiji]] elementarni sumpor se koristi naprimjer u Asingerovoj reakciji za dobijanje 3-tiazolina.<ref name="assing" /> Gewaldova reakcija, također jedna od višekomponentnih reakcija, omogućava sintezu supstituiranih 2-aminotiopena, polazeći od elementarnog sumpora. Sa Grignardovim spojevima sumpor reagira dajući tioetere ili tiole.<ref name="March" /> [[Cikloheksan]] ispuštanjem sumporovodika u reakciji [[hidriranje|hidriranja]] prelazi u [[benzen]].<ref name="March" />

== Rasprostranjenost ==
=== Na Zemlji ===
[[Datoteka:Sulfur.jpg|lijevo|thumb|150px|Sumpor]]
Sumpor je rasprostranjen u gotovo svim Zemljinim sferama. Njegovo kruženje između tih sfera opisuje [[ciklus kruženja sumpora]], sistem pretvaranja sumpora i spojeva koji ga sadrže u [[litosfera|litosferi]], [[hidrosfera|hidrosferi]], Zemljinoj atmosferi i [[biosfera|biosferi]], kao i njegovu razmjenu iz jedne u drugu sferu. Pri tome, sumpor se javlja u oksidacijskom stanju -2, u spojevima kao što su metalni sulfidi i [[vodik-sulfid|sumporovodik]], te u oksidacijskom stanju -1, naprimjer u aminokiselinama. Oksidacijsko stanje 0 (nula, elementarni sumpor) javlja se u sedimentima, a potječe iz bakterijske redukcije sulfata, kao što se mogu naći u američkoj saveznoj državi [[Louisiana]], te u naslagama sumpora [[vulkan]]skog porijekla. U oksidacijskom stanju +4 javlja se u [[sumpor-dioksid]]u u atmosferi, a u oksidacijskom stanju +6 kao sulfat u hidrosferi i litosferi.<ref name="Mschmidt" />

Sumpor po masenom udjelu na spisku najčešćih elemenata stoji na
* osmom mjestu na Zemlji sa udjelom od 0,46%
* 15. mjestu u Zemljinoj kori sa udjelom 0,048%
* 16. mjestu u kontinentalnoj Zemljinoj kori sa 0,035%

==== U litosferi ====
[[Datoteka:Aragonite-Sulfur-lw114a.jpg|thumb|lijevo|180px|Tamno žuti, piramidalni kristali sumpora sa bijelim [[aragonit]]om.]]
[[Datoteka:Sulfur-t07-67a.jpg|thumb|lijevo|180px|Kristali sumpora sa različitim kristalnim površinama na matičnoj stijeni]]
Elementarni sumpor u prirodi se javlja u ogromnim nalazištima, naprimjer na [[Sicilija|Siciliji]], u Poljskoj (kod [[Tarnobrzeg]]a), [[Irak]]u, [[Iran]]u, američkim saveznim državama [[Louisiana]] i [[Texas]] te u [[Meksiko|Meksiku]]. Do 2011. godine samorodni sumpor je pronađen na približno 1.500 nalazišta. Osim pomenutih, sumpor je pronađen i u mnogim područjima od Australije, Sjeverne i Južne Amerike, Azije i Evrope. Također, pronađen je u mineralnim uzorcima sa dna mora, naročito u [[Meksički zaliv|Meksičkom zalivu]], Srednjoatlantskom i Istočnopacifičkom grebenu.<ref name="mindat3826" />

Čisti sumpor je relativno rijedak, ali u većim količinama dolazi do površine Zemlje putem vulkanskih erupcija. Tamo se može naći ne samo u vulkanskim kraterima nego i u drugim vulkanskim oblicima. Sumpor se javlja u ''grubim'' oblicima, tj. u kristalima koji se ne mogu raspoznati golim okom, naročito u [[sedimenti]]ma i [[Sedimentne stijene|sedimentnim stijenama]]. Često se nalazi u evaporitima (slanim stijenama), gdje većinom nastaje redukcijom sulfata. Sumpora se nalazi i samorodan u prirodi, tj. u elementarnom obliku kao [[minerali|mineral]] ''sumporni cvijet'' (žuti sumpor). Za sumporni cvijet je karakteristično da pored vrlo male tvrdoće i izrazite žute boje, ima vrlo nisku tačku topljenja 112,8&nbsp;°C (α-S), odnosno 119,2&nbsp;°C (β-S). [[Međunarodna mineraloška organizacija]] (IMA) vodi sumpor prema sistematici minerala po Strunzu (9. izdanje) pod sistemskim brojem „1.CC.05“ (elementi - polumetali (metaloidi) i nemetali - grupa sumpor-selen-jod).<ref name="imacnmnc" /> Prema sistematici po Strunzu (8. izdanje) ima oznaku ''I/B.03-10'', dok prema sistematici po Danau vodi se kao element-mineral pod sistemskim brojem „01.03.05.01“. Polimorfske modifikacije β-sumpor i [[rosickýit]] (''γ-sumpor'') su također priznati kao minerali koji se javljaju u prirodi. Na temperaturi iznad 95&nbsp;°C sumpor se kristalizira u [[monoklinski kristalni sistem]] (β-sumpor). Ovaj oblik na temperaturama ispod 95&nbsp;°C brzo prelazi u stabilni α-sumpor.

Kristalizira se u ortorompskom kristalnom sistemu u prostornoj grupi ''Fddd'' sa parametrima rešetke ''a'' = 1044 pm; ''b'' = 1284 pm i ''c'' = 2437 pm, kao i 128 formulskih jedinica po elementarnoj ćeliji.<ref name="ReferenceA" /> Gustoća sumpora iznosi oko 2,0 do 2,1 g/cm<sup>3</sup> a njegova [[Mohsova skala tvrdoće|tvrdoća po Mohsu]] od 1,5 do 2,5. Uglavnom se javlja u svijetlo ili tamno žutim kristalnim prizmatičnim ili piramidalnim oblicima, koji nastaju na površinama stijena od gasova bogatih sumporom, putem nepotpuno oksidacije sumporovodika (H<sub>2</sub>S) ili redukcije sumpor-dioksida (SO<sub>2</sub>). Kristali sumpora ostavljaju na pločici [[Ogreb (mineralogija)|bijeli ogreb]].

Veći kristali sumpora su providni do prozirni, a na svojim površinama pokazuju određeni smolast, ''masniji'' sjaj, te imaju sljedeće optičke osobine:<ref name="Handbook" />
* glavni indeksi prelamanja: n<sub>α</sub> = 1,9579; n<sub>β</sub> = 2,0377 i n<sub>γ</sub> = 2,2452 (dvoosovinsko pozitivni)
* ugao/disperzija optičkih osa: 2v<sub>z</sub> ≈ 68°58'

Praškasti ili masivni agregati ovog minerala su mat i neprozirni. U zavisnosti od nalazišta, sumpor se može javiti u [[parageneza|paragenezi]] sa raznim drugim mineralima kao što su naprimjer [[anhidrit]], [[aragonit]], [[kalcit]], [[koelestin]], [[gips]] i [[halit]].<ref name="Handbook" />

Daleko češće od samorodnog oblika, sumpor u prirodi se javlja u obliku različitih minerala, uglavnom kao sulfid i u oksidima, halogenidima i drugim spojevima. Do 2010. ukupno je poznato oko 1.000 različitih minerala koji sadrže sumpor. On je najviše raširen u sulfidnim mineralima, poput [[pirit (mineral)|pirita]] i [[markasit]]a (FeS<sub>2</sub>), bakarnog pijeska (halkopirita, CuFeS<sub>2</sub>), [[galenit]]a ([[olovo-sulfid]]a, PbS) i [[sfalerit]]a ([[cink-sulfid]]a, ZnS). Teški metali u prirodi se najčešće nalaze kao teško rastvorljivi sulfidi. Sumpor se također javlja i u obliku sulfata, kao što su ioni sulfata u moru (oko 0,9 g/l), u gipsu (CaSO<sub>4</sub> · 2 H<sub>2</sub>O), barij-sulfata (BaSO<sub>4</sub>) i drugih sulfata teško rastvorljivih u vodi. Minerali sa najvećim udjelom sumpora su [[patronit]] (oko 71,6%), [[villamaninit]] (oko 55,9%), [[hauerit]] (oko 53,9%), pirit i [[markasit]] (oba oko 53,5%).<ref name="webmineral" />

==== U hidrosferi ====
U hidrosferi, sumpor se većinom nalazi u obliku sulfatnih iona. Sa koncentracijom od 7,68% od ukupne sadržine soli, on je na trećem mjestu među ionima u [[more|morskoj vodi]], odmah poslije hloridnih i [[natrij]]evih iona.<ref name="moreprijat" /> Morski mikroorganizmi koriste sulfate da bi mogli iskorištavati [[metan]] sa dna mora. Pri tome se sulfati reduciraju do sumporovodika, kojeg dalje ponovno oksidiraju mikroorganizmi u plićim slojevima.<ref name="mpibremen" />

U slatkim vodama, sulfati se javljaju u prirodnim izvorima poput naslaga gipsa, značajno pridonoseći tvrdoći vode. Prema njemačkim standardima kvalitete vode za piće, gornja granica sadržine sulfata iznosi 240&nbsp;mg/l. Koncentracija sulfata preko 100&nbsp;mg/l važi kao korozivna, a takva koncentracija sulfata može napadati čelične i betonske konstrukcije.<ref name="wvsbat" />

==== U atmosferi ====
U gornjim slojevima atmosfere nalaze se čestice bogate sumporom u vidu [[aerosol]]a, a dospijevaju putem vulkanskih erupcija. Veličina tih čestica iznosi od 0,1 do 1 mikrometra. Pošto te čestice u [[stratosfera|stratosferi]] reflektiraju sunčevu svjetlost, njima se pripisuje efekt hlađenja svjetske klime.<ref name="nasaley" /> Procesima sagorijevanja supstanci koje sadrže sumpor, on u vidu sumpor-dioksida dospijeva u [[troposfera|troposferu]]. Iz antropogenih izvora dolazi oko 35% ukupne emisije sumpor-dioksida koja iznosi oko 400 miliona tona godišnje.<ref name="Alan" /> Većina organskih sulfida potječe od morskih fitoplaktona, prvenstveno [[dimetilsulfid]] i sumporovodik, koji se smatraju drugim najvećim izvorom ukupne emisije čestica koje sadrže sumpor.<ref name="Alan" />

==== U biosferi ====
Sumpor se u biosferi nalazi u raznovrsnim oblicima, često u reduciranoj formi. U smislu razlaganja [[biomasa|biomase]] pomoću enzima i mikroorganizama, iz organskih materija se izdvaja sumporovodik. Za biljke, sumpor je raspoloživ većinom u oblicima anionskih sulfata u tlu, koji preko korjenskog sistema ulaze u biljku gdje se koncentriraju većinom u [[Vakuola|vakuolskim]] biljnim tekućinama u nemetaboliziranom obliku. Redukcija sulfata do sulfida zahtijeva 732 kJ mol<sup>−1</sup>. Sumpor-dioksid se, za razliku od njih, vrlo lahko upija i apsorbira kroz listove. Sulfati su makronutritijenti, čiji nedostatak može dovesti do smanjenja prinosa u poljoprivrednoj proizvodnji.<ref name="leustek" />

Sumporovodik razlažu hemoautotrofne, aerobne bakterije koje oksidiraju sulfide, pomoću kisika do elementarnog sumpora. Anaerobne, fototrofne bakterije koriste sumporovodik kao sredstvo za [[redoks reakcija|redukciju]] u anoksidnim uslovima za anoksidnu fotosintezu čime te ga oksidiraju do elementarnog sumpora ili sulfata.

=== U svemiru ===
[[Datoteka:Io Tupan Patera.jpg|thumb|desno|Vulkanski krater ''Tupan-Patera'' na [[Ija (satelit)|satelitu Iju]] promjera 75 km, ispunjen tečnim sumporom]]
Dvoatomski sumpor je dokazan u repu [[kometa|komete]] IRAS-Araki-Alcock (C/1983 H1). Kasnije je nakon otkrića prisustva sumpora na drugim kometama, zaključeno da je on prisutan u gotovo svim repovima kometa. Međutim, porijeklo molekula S<sub>2</sub> nije potpuno objašnjeno.<ref name="boiced" />

Oblaci na [[Venera|Veneri]] sastoje se velikim dijelom iz [[sumpor-dioksid]]a i kapljica sumporne kiseline. Sumporna kiselina tamo nastaje [[fotohemija|fotohemijski]] u gornjim slojevima atmosfere Venere djelovanjem ultraljubičastog zračenja Sunca iz [[ugljik-dioksid]]a i [[sumpor-dioksid]]a. Kratkotalasno zračenje oslobađa [[kisik]] iz ugljik-dioksida, koji dalje reagira sa sumpor-dioksidom, apsorbirajući vodu, dajući sumpornu kiselinu. Sonde iz [[Program Viking|programa ''Viking'']] otkrili su sumpor na [[Mars]]u. Udio sumporovih spojeva, pretežno u vidu magnezij- i [[željezo-sulfat]]a, u prašini na Marsu iznosi do 3 masena postotka. Za nastanak sulfata najvjerovatnije je bilo potrebno vodeno okruženje, što upućuje na postojanje prahistorijske hidrosfere na Marsu.

Na [[Jupiter]]ovom satelitu [[Ija (satelit)|Iju]] pronađena su brojna jezera istopljenog sumpora. Široki spektar boja naslaga sumpora daje ovom satelitu izuzetno zanimljiv obojen izgled. Smatra se da se rijeke [[lava|lave]], koje se pružaju nekoliko stotina kilometara, sastoje pretežno od sumpora i sumporovih spojeva.<ref name="explonet" /> Istraživanja naučnika iz [[NASA]]-e ukazuju da bi se [[Soli (hemijski spojevi)|soli]] na površini Jupiterovog satelita [[Evropa (mjesec)|Evropa]] mogle sastojati dvije trećine od sumporne kiseline. Drugi vjeruju da bi pretpostavljeni [[okean]]i ispod ledene kore mogli biti bogati sumpornom kiselinom.<ref name="slanomore" />

== Dobijanje ==
[[Datoteka:Blethrow Ijen4.JPG|thumb|lijevo|Eksploatacija sumpora vulkanskog porijekla na indonezijskoj istočnoj Javi]]
Sumpor se dobija u dva oblika, prvo kao elementarni sumpor, od kojeg se preko 90% prerađuje u [[sumporna kiselina|sumpornu kiselinu]], a drugo u obliku njegovih oksida pomoću žarenja sulfidnih ruda. Elementarni sumpor dobija se i prodaje širom svijeta. Najveća nalazišta i proizvođači nalaze se u Sjedinjenim Američkim Državama, Kanadi, zemljama bivšeg Sovjetskog saveza i zapadnoj Aziji. [[Kina|Narodna Republika Kina]] je najveći svjetski uvoznik sumpora, a slijede je Maroko i SAD. Najveći svjetski izvoznik je [[Kanada]], dok su [[Rusija]] i [[Saudijska Arabija]] na drugom i trećem mjestu.<ref name="learmore" />

Industrijski sumpor se može dobijati iz geoloških nalazišta elementarnog sirovog sumpora ili spojeva koji ga sadrže u izvorima [[ugljikovodici|ugljikovodika]] poput [[nafta|nafte]], zemnog gasa i [[ugalj|uglja]] kao i sulfidnih ruda teških metala. On se praktično u neograničenim količinama nalazi u obliku sulfata, kao što je naprimjer [[gips]]. Danas se najekonomičniji dostupni izvori sumpora procjenjuju na ukupno 5 × 10<sup>12</sup> t. Za dodatnih 600 × 10<sup>12</sup> t ovog elementa se pretpostavlja da postoje u formi uglja bogatog sumporom, naftnog pijeska i slično. U SAD je 2007. godine količina dobijenog elementarnog sumpora iznosila 8,2 miliona tona.<ref name="commodity" />

Na [[vulkan]]ima i u njihovoj blizini javljaju se [[fumarola|fumarole]], u čijim se gasovima koje ispuštaju, pored sumporovodika, nalazi i gasoviti elementarni sumpor. Takav sumpor se hlađenjem [[kondenzacija|kondenzira]] na mjestima gdje izlazi i gradi [[kristal]]e. U srednjem vijeku nalazišta iz takvih fumarola na Islandu, naročito [[Námafjall]], bila su najvažniji izvor za proizvodnju [[barut]]a u cijeloj Evropi. U Ijenu, vulkanskom kompleksu u indonezijskoj istočnoj Javi, nalazi se jedan solfatar (vrsta fumarole) koji važi za najveće indonezijsko nalazište sumpora. Tamo radnici odlamaju sumpor sa osam metara debelih slojeva te ga u [[bambus]]ovim košarama iznose iz kratera. Podzemna nalazišta sumpora se eksploatiraju uglavnom u SAD-u i [[Poljska|Poljskoj]] pomoću Fraschovog procesa, kojeg je razvio Nijemac [[Hermann Frasch]]. U tom procesu, u podzemne slojeve sumpora uvode se cijevi kroz kojih se pušta vodena para. Na taj način sumpor se topi i pomoću upumpanog zraka se izvlači na površinu. Godišnja proizvodnja 1995. godine pomoću ovog procesa iznosila je 3,1 miliona tona.<ref name="riegels" /> Međutim, ekonomski isplativa nalazišta danas su vrlo rijetka. U SAD posljednje nalazište, u kojem se sumpor eksploatirao pomoću Fraschovog procesa, ugašeno je 2001. godine.

Danas se sumpor dobija u ogromnim količinama kao neželjeni proizvod izdvajanja sumporovodika iz zemnih gasova i odsumporovanja [[nafta|nafte]] pomoću [[Clausov proces|Clausovog procesa]]. [[Zemni plin|Zemni gas]] sadrži i do 35% sumporovodika,<ref name="exxonmobil" /> dok sirova nafta koja je siromašna sumporom sadrži od 0,5 do 1%, a u zavisnosti od nalazišta udio sumpora u njoj može dostizati i do 5%.<ref name="aralde" /> Osnovni hemijski proces za dobijanje sumpora sastoji se iz dva koraka:<ref name="dittmeyer" /> u prvom koraku oko trećine sumporvodika sagorijeva do sumpor-dioksida. Preostale dvije trećine sumporovodika reagiraju sa sumpor-dioksidom (SO<sub>2</sub>) u uslovima komproporcioniranja dajući sumpor.
:<math>\mathrm{2\ H_2S + 3\ O_2 \longrightarrow 2\ SO_2 + 2\ H_2O}</math>

:<math>\mathrm{2\ H_2S + \ SO_2 \longrightarrow 3\ S + 2\ H_2O}</math>

== Upotreba ==
Sumpor se upotrebljava u [[hemijska industrija|hemijskoj]] kao i u [[farmaceutska industrija|farmaceutskoj industriji]], između ostalog u proizvodnji [[sumporna kiselina|sumporne kiseline]], boja, lakova, [[insekticid]]a i umjetnih đubriva.

=== Dobijanje sumporne kiseline ===
Po količini, najveći dio sumpora, približno 90%, potroši se za proizvodnju sumporne kiseline pomoću kontaktnog procesa. Pri tome, u prvom koraku dobija se sumpor-dioksid sagorijevanjem sumpora ili žarenjem metalnih sulfida. On se dalje prevodi u sumpor-trioksid ravnotežnom reakcijom sa [[zrak]]om i [[vanadij-pentoksid]]om kao [[katalizator]]om.<ref name="aicheorg" />

Oko 60% sumporne kiseline se potroši u proizvodnji umjetnih đubriva.<ref name="unindustr" /> Razlaganjem sirovih [[fosfat]]a sumpornom kiselinom nastaje superfosfat, mješavina sastavljena iz [[kalcij-hidrogenfosfat]]a (Ca(H<sub>2</sub>PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>) i [[Gips|kalcij-sulfat]]a (CaSO<sub>4</sub> · 2H<sub>2</sub>O).

:<math>\mathrm{Ca_3(PO_4)_2 + 2 \; H_2SO_4 \longrightarrow Ca(H_2PO_4)_2 + 2 \; CaSO_4 \cdot 2 \; H_2O}</math>

Druga đubriva koja sadrže sumpor su [[amonij-sulfat]] i [[kalij-sulfat]]. Pored toga, sumporna kiselina služi i za razlaganje ruda, proizvodnju [[kaprolaktam]]a, kao katalizator pri alkiliranju olefina, za proizvodnju drugih kiselina poput [[fluorovodična kiselina|fluorovodične kiseline]], kao i za proizvodnju [[papir]]a pomoću sulfatnog procesa. Sumporna kiselina također je našla primjenu i u brojnim drugim procesima, kao što je naprimjer proizvodnja [[fenol]]a i [[aceton]]a pomoću [[kumolhidroperoksid]]nog procesa.

Gasoviti sumpor-trioksid je pronašao primjenu pri proizvodnji tenzida pomoću sulfoniranja [[dodecilbenzol]]a dajući dodecilbenzol-sulfonsku kiselinu kao i za sulfatiranje [[masni alkohol|masnih alkohola]] i njihovih etoksilata.<ref name="tadros" />

=== Vulkanizacija gume ===
[[Datoteka:Bundesarchiv Bild 183-2005-0711-504, Berlin, Vulkanisierungswerkstatt.jpg|thumb|190px|desno|Radionica za vulkanizaciju u Berlinu (1946.)]]
Čisti sumpor se vrlo često koristi za [[vulkanizacija|vulkanizaciju]] [[guma|kaučuka]] (gume). Pri tome se sirovoj gumi dodaje sumpor ili spojevi koji ga sadrže, što predstavlja proces koji je razvio [[Charles Goodyear]] 1839. godine. Polimerni lanci gume se tim procesom umrežavaju gradeći [[sulfidna veza|disulfidne veze]] od jednog ili više atoma sumpora, što gumi daje veću otpornost. Tržište vulkaniziranih elastomera u SAD u 2001. godini vrijedilo je oko 5,7 milijardi [[američki dolar|US$]].<ref name="elasomers" />

=== U medicini ===
U evropskoj farmakopeji, sumpor je naveden samo ''za vanjsku upotrebu'' (''sulfur ad usum externum'').<ref name="farmacopea" /> Kada se praškasti sumpor pospe po [[koža|koži]] nastaje sumporovodik i drugi sulfidi, koji djeluju bakteriostatično. Pri oralnoj primjeni djeluje kao [[laksativ]]. Osim toga, sumpor djeluje i kao fungicid te može usmrtiti parazite. U prošlosti, on se pretežno koristio za tretiranje akni ({{lat}}), liječenje [[šuga|šuge]] i tretiranje površinskih mikoza (gljivičnih oboljenja). Njegova upotreba bila je najvećim dijelom u obliku [[sapun]]a, gelova i krema.<ref name="arznei" /> Sumpor je također jedna od četrnaest najvažnijih osnovnih homeopatskih supstanci, mada je značaj i efikasnost homeopatskih supstanci i preparata znatno osporavana.

=== U industriji čelika ===
U [[industrija|industriji]] [[čelik]]a, sumpor je vrlo važan element za [[legura|legiranje]]. Čelik za automate, koji je naročito optimiziran za procese koji iziskuju velika opterećenja poput bušenja ili [[tokarenje|tokarenja]], često je legiran sumporom. Dodavanjem sumpora u takvu vrstu čelika nastaju mehki, linearno izraženi agregati [[mangan-sulfid]]a, koji dovode do povećanja otpornosti na lomljenje.

Na zraku, naročito kada je povećana vlažnost, sumpor sporo gradi sumpor-dioksid a daljnjom oksidacijom i sumpornu kiselinu. To može dovesti do korozije i štete na čeličnim konstrukcijama i spremnicima.<ref name="kusterw" />

=== Katalizatorski "otrov" ===
Oblici sumpora u [[ugljikovodici]]ma veoma su snažni [[katalizatorski otrov]]i, koji su već pri najmanjim koncentracijama veoma djelotvorni. Sumpor reagira s katalitički aktivnim metalima i drugim površinskim centrima katalizatora. "Zatrovanje" može biti povratno i nepovratno, a katalizatori pritom mogu promijeniti svoju selektivnost ili se u potpunosti deaktivirati. Neke vrste katalizatora, poput [[platina|platinskih]] i [[renij]]skih za katalitički "reforming", selektivno reagiraju na sumpor, čime se utječe na početnu aktivnost katalizatora.<ref name="pmrapr" />

Kod starijih trostepenih katalizatora pri radu motora s nedostatkom zraka iz njih se ispuštao sumporovodik, nastao iz sumpora nataloženog na katalizator u obliku sulfata.<ref name="alshamery"/> Kod vozila s [[Benzinski motor|Otto motorima]] s upuhavanjem dodatnog zraka (''Lean burn'') i katalizatorima koji skladište nečistoće može doći do njihovog deaktiviranja zbog nastanka sulfata. Da bi se takav katalizator regenerirao, potrebno je povisiti temperaturu plinova na 650 Celzijevih stepeni da bi se nagomilani sulfat oslobodio kao sumpor-dioksid.

== Spojevi ==
U spojevima, sumpor se javlja u svim [[oksidacijsko stanje|oksidacijskim stanjima]] između −2 (sulfidi) i +6 (sulfati, sumpor-trioksid i sumporna kiselina).

=== S vodikom ===
[[Vodik-sulfid|Sumporovodik]] (H<sub>2</sub>S) je bezbojni otrovni gas koji u manjim koncentracijama ima miris pokvarenih jaja, a nastaje putem reakcija sulfida (M<sub>x</sub>S<sub>y</sub>) s jakim kiselinama, kao što je [[hlorovodična kiselina|HCl]].

[[Disulfan]] (H<sub>2</sub>S<sub>2</sub>) je nestabilna tekućina. I pored toga, ona daje brojne soli poput [[pirit (mineral)|pirita]]. Njene soli (disulfidi) sadrže an[[ion]] S<sub>2</sub><sup>2−</sup>.<ref name="chemiuni" /> Disulfan je prvi član homolognog niza polisulfana.

=== Sa kisikom ===
[[Sumpor-dioksid]] je anhidrid [[sumporasta kiselina|sumporaste kiseline]], bezbojni gas koji ima prodoran, neugodan miris i kiseo okus, nadražuje [[sluznica|sluznicu]] i otrovan je. Vrlo dobro se rastvara u vodi te s njom gradi sumporastu kiselinu u vrlo malom obimu.<ref name="HoWi" /> [[Sumpor-trioksid]] je anhidrid [[sumporna kiselina|sumporne kiseline]]. On pri normalnim uslovima gradi bezbojne igličaste kristale koji su izrazito higroskopni te burno reagiraju s vodom. Sumpor-trioksid ključa i isparava na 44,45&nbsp;°C.

[[Sumpor-monoksid]] je stabilan samo u razblaženom obliku. U koncentriranom obliku on vrlo brzo prelazi u disumpor-dioksid. Pronađen je u međuzvjezdanom prostoru.

=== Kiseline i soli ===
[[Datoteka:Tetrasulfur-tetranitride.png|thumb|Tetrasumpor-tetranitrid]]
Sumpor gradi cijeli niz oksokiselina, među kojima sumporna kiselina ima ubjedljivo najveći tehnički značaj. Pretežna oksidacijska stanja sumpora kreću se od +6 (sumporna kiselina) do 0 (oligosulfandisulfonske kiseline, HSO<sub>3</sub>S<sub>x</sub>SO<sub>3</sub>H).<ref name="pectold" /> Sve njegove kiseline nije moguće izdvojiti u čistom obliku, ali one grade niz soli i njihovih hidrido-izomera. Tako se naprimjer sumporasta kiselina ne može izdvojiti kao stabilni, čisti spoj, ali su njene sulfitne i hidrogensulfitne soli poznate u stabilnom obliku.

{| class="wikitable"
|- style="background-color:#ffdead;"
! colspan="5" | Kiseline tipa H<sub>2</sub>SO<sub>n</sub>
|- style="background-color:#DCDCDC;"
! Oksidacijsko stanje<br />sumpora!! Struktura !! Kiseline !! Soli
|-
| +2 || [[Datoteka:Sulfoxylsäure.svg|78px|center]] || [[Hiposulfitna kiselina]] <br /> H<sub>2</sub>SO<sub>2</sub> || [[Sulfoksilat]]i
|-
| +4 || [[Datoteka:Schweflige Säure.svg|78px|center]] || [[Sumporasta kiselina]] <br /> H<sub>2</sub>SO<sub>3</sub> || [[Sulfit]]i
|-
| +6 || [[Datoteka:Schwefelsäure.svg|78px|center]] || [[Sumporna kiselina]] <br /> H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> || [[Sulfat]]i
|-
| +6 || [[Datoteka:Peroxomonoschwefelsäure.svg|102px|center]] || [[Peroksomonosumporna kiselina]] <br /> H<sub>2</sub>SO<sub>5</sub> || [[Peroksosulfat]]i
|}

{| class="wikitable"
|- style="background-color:#DCDCDC;"
! colspan="5" | Kiselina tipa H<sub>2</sub>S<sub>2</sub>O<sub>n</sub>
|- style="background-color:#DCDCDC;"
! Srednje oksidacijsko stanje<br />sumpora !! Struktura !! Kiseline !! Soli
|-
| +1 || [[Datoteka:Thioschweflige Säure.svg|78px|center]] || [[Tiosumporasta kiselina]] <br /> H<sub>2</sub>S<sub>2</sub>O<sub>2</sub> || Tiosulfiti <br /> (nepoznate)
|-
| +2 || [[Datoteka:Thioschwefelsäure.svg|78px|center]] || [[Tiosumporna kiselina]] <br /> H<sub>2</sub>S<sub>2</sub>O<sub>3</sub> || [[Tiosulfat]]i
|-
| +3 || [[Datoteka:Dithionige Säure.svg|105px|center]] || [[Ditionska kiselina]] <br /> H<sub>2</sub>S<sub>2</sub>O<sub>4</sub> || [[Ditionit]]i
|-
| +4 || [[Datoteka:Dischweflige Säure.svg|105px|center]] || [[Disumporasta kiselina]] <br /> H<sub>2</sub>S<sub>2</sub>O<sub>5</sub> || [[Disulfit]]i
|-
| +5 || [[Datoteka:Dithionsäure.svg|105px|center]] || [[Ditionatna kiselina]] <br /> H<sub>2</sub>S<sub>2</sub>O<sub>6</sub> || [[Ditionat]]i
|-
| +6 || [[Datoteka:Dischwefelsäure.svg|127px|center]] || [[Disumporna kiselina]] <br /> H<sub>2</sub>S<sub>2</sub>O<sub>7</sub> || [[Disulfat]]i
|-
| +6 || [[Datoteka:Peroxodischwefelsäure.svg|150px|center]] || [[Peroksodisumporna kiselina]] <br /> H<sub>2</sub>S<sub>2</sub>O<sub>8</sub> || [[Peroksodisulfat]]i
|}

=== Sa dušikom ===
[[Tetrasumpor-tetranitrid]] S<sub>4</sub>N<sub>4</sub> je zlatno-crveni spoj, koji služi kao polazna sirovina za dobijanje raznih spojeva sumpora sa dušikom.<ref name="greenwood" /><ref name="Chivers" /> [[Disumpor-dinitrid]] S<sub>2</sub>N<sub>2</sub> postoji u obliku četveročlanog, pravouglog, planarnog prstena. Spoj se može dobiti reakcijom tetrasumpor-tetranitrida sa [[srebro]]m.

Politiazil (SN)<sub>x</sub> je bio prvi proizvedeni neorganski polimer koji je imao sposobnost provođenja električne struje. Pri izuzetno niskim temperaturama ispod 0,26 K, ovaj spoj je pokazivao osobine superprovodnika. Politiazil se dobija iz disumpor-dinitrida.<ref name="latscha" /> Spoj sumpora i dušika (SN) je otkriven kao sastavni dio međuzvjezdanog oblaka. U laboratorijskim uslovima, ovakav spoj se može dobiti električnim pražnjenjem u vidu gasa.

=== S halogenidima ===
''Sumporni halogenidi'' tipa SX<sub>''n''</sub> (gdje je ''n'' = 2, 4) poznati su sa [[fluor]]om i [[hlor]]om. Fluor također gradi i heksafluorid. Pored tih, poznat je i cijeli niz miješanih halogenih spojeva. Postoje i spojevi sumpora sa kisikom i halogenim elementima tipa SOX<sub>2</sub> (tionil-halogenidi), SO<sub>2</sub>X<sub>2</sub> (sulfuril-halogenidi) i SOX<sub>4</sub>. Od spojeva [[jod]]a dobijen je samo jod-polisulfan tipa I<sub>2</Sub>S<sub>''n''</sub>.<ref name="HoWi" />

[[Sumpor-heksafluorid]] (SF<sub>6</sub>) jeste neotrovni gas bez boje i mirisa, ne gori i izuzetno je nereaktivan. Između ostalog koristi se kao gas za izoliranje u srednjo- i visokonaponskoj tehnici.<ref name="HoWi" /> Ovaj gas se koristi i kao traser za ispitivanje strujanja [[vjetar|vjetra]] i istraživanju širenja mirisa. Međutim, zbog velikog potencijala kao staklenički gas, njegova upotreba je diskutabilna.<ref name="kapitel2" /> [[Disumpor-dekafluorid]] (S<sub>2</sub>F<sub>10</sub>) je bezbojna tekućina sa mirisom sličnim sumpor-dioksidu.<ref name="gestis2" />

=== Organosumporni spojevi ===
{{Glavni|Organosumporni spojevi}}
[[Datoteka:L-alliin-2D-skeletal.png|thumb|desno|120px|Struktura <small>L</small>-aliina, prirodnog, S-hiralnog spoja koji se prirodno nalazi u [[bijeli luk|bijelom luku]]]]
Organosumporni spojevi su [[organska hemija|organski]] spojevi koji sadrže sumpor. Struktura, rasprostranjenost i primjena tih spojeva je raznovrsna. Brojne prirodne materije, između ostalih dvije esencijalne [[aminokiselina|aminokiseline]], su organski sumporni spojevi. Organski spojevi sumpora javljaju se i u fosilnim gorivima, pretežno u vidu tiola ili tioetera. Anionski tenzidi su natrijeve ili amonijeve soli sulfonskih kiselina ili poluestera sumporne kiseline. U tehnici [[flotacija|flotacije]] određeni spojevi sumpora poput ksantogenata, estra ditiofosforne kiseline, merkaptana ili alkilsulfonata, koriste se kao tzv. ''sakupljači''.

Jednostruka veza između ugljika i sumpora je duža ali i slabija od jednostruke veze između dva atoma ugljika. Dužina S-C veze kreće se između 183 pm u metantiolu do 174 pm u [[tiofen]]u.<ref name="linusp" /> Energija disocijacije ugljik-sumpor veze za tiometan iznosi 312,5 kJ/mol,<ref name="magnet" /> a za dimetil-sulfid i dimetil-eter 305 i 322 kJ/mol, respektivno. Organska hemija sumpora je raznovrsna. Za gotovo sve ugljik-kisik spojeve postoje analogni organski spojevi sumpora. Međutim, ti spojevi se u svojim reakcijama značajno razlikuju od spojeva kisika.

== Ekološki aspekti ==
Pri dobijanju energije iz fosilnih goriva poput kamenog ili smeđeg [[ugalj|uglja]] i [[nafta|nafte]], ispuštaju se ogromne količine [[sumpor-dioksid]]a SO<sub>2</sub>. On ostaje u obliku gasa ili se rastvara u vodi unutar oblaka u Zemljnoj atmosferi. On također predstavlja i jedan od sastojaka po zdravlje opasnog [[smog]]a. Sumpor-dioksid se može razgraditi kada se pomoću kisika oksidira do sumpor-trioksida SO<sub>3</sub> a koji se dalje spaja sa kišom gradeći sumpornu kiselinu H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> koja se zajedno s kišom spušta na Zemlju.<ref name="HoWi"/> Iz toga nastaju daljnji problemi jer sumporna kiselina doprinosi nastanku [[kisela kiša|kiselih kiša]] i zakiseljenju zemljišta.

Od 1970ih u Njemačkoj su zakonski uvedene mjere za uklanjanje sumpora iz otpadnih gasova. To se dešava najvećim dijelom pomoću takozvanog ''pranja krečnjakom''. U tom procesu otpadni gasovi se unutar apsorbera prskaju rastvorom [[kalcij-hidroksid]]a pri čemu se sumpor-dioksid daljnjom oksidacijom prevodi u kalcij-sulfat (gips).
: <math>\mathrm{CaO + SO_2 \longrightarrow CaSO_3 \longrightarrow CaSO_4}</math>

Osim toga već niz godina se potencira na odsumporavanju goriva za motorna vozila. Tim propisima i njihovim dopunama od 1960ih drastično je smanjena emisija sumpora. [[Međunarodna pomorska organizacija]] (IMO) propisala je najvišu vrijednost otpadnih gasova koje emitiraju brodski motori od 4,5% sumpora, smanjila počev od 2012. na 3,5% te je planirano da se ona dalje smanji na 0,5% počev od 2020. Za Sjeverno more i Baltik udio sumpora u otpadnim gasovima je od 2015. određen na 0,1%.<ref name="potte"/>

== Reference ==
{{refspisak|3|refs=
<ref name="aicheorg">{{Cite web | url=http://www.aiche-cf.org/Clearwater/2008/Paper2/8.2.7.pdf | title=The History of the Contact Sulfuric Acid Process | access-date=1. 7. 2012 | format=PDF | archive-date=26. 5. 2012 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120526112703/http://www.aiche-cf.org/Clearwater/2008/Paper2/8.2.7.pdf | url-status=dead }}</ref>
<ref name="unindustr">UN Industrial Development Organization: ''Fertilizer Manual'', 615 str., Verlag Springer Holandija, (1998), {{ISBN|0-7923-5032-4}}.</ref>
<ref name="tadros">Tharwat F. Tadros: ''Applied Surfactants: Principles and Applications'', 654 str., Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA, (2005), {{ISBN|3-527-30629-3}}.</ref>
<ref name="elasomers">{{Cite web | url=http://www.referenceforbusiness.com/industries/Chemicals-Allied/Synthetic-Rubber-Vulcanizable-Elastomers.html#ixzz0zzxqqjPr | title=Synthetic Rubber (Vulcanizable Elastomers) | access-date=4. 7. 2012 }}</ref>
<ref name="farmacopea">''Pharmacopoea Europaea'', 6. izd., osnovni rad 2008, monografija 6.0/0953</ref>
<ref name="arznei">''Arzneibuch-Kommentar. Wissenschaftliche Erläuterungen zum Europäischen Arzneibuch und zum Deutschen Arzneibuch'', Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart 2004, {{ISBN|978-3-8047-2575-1}}, monografija ''Schwefel zum äußerlichen Gebrauch'', 23. izd., 2006.</ref>
<ref name="kusterw">W. Küster, H. Schlerkmann, G. Schmitt, W. Schwenk, D. Steinmetz: ''Korrosionsreaktionen von elementarem Schwefel mit unlegiertem Stahl in wässrigen Medien.'' u: ''Materials and Corrosion/Werkstoffe und Korrosion.'' 35, 1984, str. 556–565, {{doi|10.1002/maco.19840351204}}.</ref>
<ref name="pmrapr">[http://www.platinummetalsreview.com/pdf/110-pmr-apr06.pdf Sulfur as a Catalyst Poison] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924074212/http://www.platinummetalsreview.com/pdf/110-pmr-apr06.pdf |date=24. 9. 2015 }} (PDF), pristupljeno 10. septembra 2015.</ref>
<ref name="alshamery">[https://web.archive.org/web/20130617135801/http://www.al-shamery.chemie.uni-oldenburg.de/24422.html Zašto neki automobilski katalizatori imaju miris pokvarenih jaja?], arhivirano dana 13. juna 2013.</ref>
<ref name="pectold">Peter Paetzold: [https://books.google.de/books?id=z19ANt90v0UC ''Chemie: Eine Einführung''], str. 366.</ref>
<ref name="greenwood">N. N. Greenwood, A. Earnshaw: ''Chemical Elements''; 2. izd.; Butterworth-Heinemann: Boston, MA, 1997, str. 721–725.</ref>
<ref name="Chivers">T. Chivers: ''Guide To Chalcogen-Nitrogen Chemistry'', World Scientific Publishing Company: Singapore; 2004. {{ISBN|981-256-095-5}}.</ref>
<ref name="latscha">Hans P. Latscha, Helmut A. Klein: [https://books.google.de/books/about/Anorganische_Chemie.html?id=yhvnJHyEUCcC ''Anorganische Chemie: Chemie-basiswissen I''], vol. 1, str. 374.</ref>
<ref name="kapitel2">{{Cite web | url=http://www.umwelt.nrw.de/umwelt/pdf/klimawandel/handbuch_stadtklima/kapitel2_S65-122.pdf | title=Informationsgewinnung und Datenbasis | access-date=5. 7. 2012 | format=PDF | archive-url=https://web.archive.org/web/20120314220908/http://www.umwelt.nrw.de/umwelt/pdf/klimawandel/handbuch_stadtklima/kapitel2_S65-122.pdf | archive-date=14. 3. 2012 | url-status=dead }}</ref>
<ref name="gestis2">GESTIS baza podataka, [http://gestis.itrust.de/nxt/gateway.dll/gestis_de/570131.xml?f=templates$fn=default.htm$3.0 CAS br. 5714-22-7] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200923185501/http://gestis.itrust.de/nxt/gateway.dll/gestis_de/570131.xml?f=templates$fn=default.htm$3.0 |date=23. 9. 2020 }}, IFA, pristupljeno 7. septembra 2015.</ref>
<ref name="linusp">L. Pauling: ''Die Natur der chemischen Bindung'', Verlag Chemie, Weinheim 1973, {{ISBN|3-527-25217-7}}, str. 286.</ref>
<ref name="potte">{{Cite web | url=http://www.ftd.de/unternehmen/handel-dienstleister/:co2-emissionen-dicke-poette-werden-oeko/50165706.html | title=Dicke Pötte werden öko | access-date=5. 7. 2012 | archive-date=6. 9. 2010 | archive-url=https://web.archive.org/web/20100906094415/http://www.ftd.de/unternehmen/handel-dienstleister/:co2-emissionen-dicke-poette-werden-oeko/50165706.html | url-status=bot: unknown }}</ref>
<ref name="chemiuni">{{Cite web | url=http://lb.chemie.uni-hamburg.de/static/CN/2_D_disch.php?content=169/EOY569_a | title=disulfane (H<sub>2</sub>S<sub>2</sub>) | access-date=5. 7. 2012 | archive-date=27. 3. 2012 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120327083541/http://lb.chemie.uni-hamburg.de/static/CN/2_D_disch.php?content=169/EOY569_a | url-status=dead }}.</ref>
<ref name="assing">F. Asinger, M. Thiel: ''Einfache Synthesen und chemisches Verhalten neuer heterocyclischer Ringsysteme.'' u: ''Angewandte Chemie.'' 70, 1958, str.&nbsp;667–683, {{doi|10.1002/ange.19580702202}}.</ref>
<ref name="March">Jerry March: ''Advanced Organic Chemistry'', Verlag Wiley & Sons; 3. izd., 1985, {{ISBN|0-47160180-2}}, str.&nbsp;550 i 1053.</ref>
<ref name="rosicky">{{Cite web | url=http://www.handbookofmineralogy.org/pdfs/rosickyite.pdf | title=Rosickýite | access-date=4. 7. 2012 | format=PDF }}</ref>
<ref name="HoWi">A. F. Holleman, E. Wiberg, N. Wiberg: ''Lehrbuch der Anorganischen Chemie''. 102. izd. de Gruyter, Berlin 2007, {{ISBN|978-3-11-017770-1}}, str. 552.</ref>
<ref name="aralde">{{Cite web| url= http://www.aral.de/aral/genericarticle.do?categoryId=4000065&contentId=56459| title= Schwefel - Eine natürliche aber unerwünschte Begleitsubstanz| access-date= 3. 7. 2012| archive-url= https://web.archive.org/web/20111129151239/http://www.aral.de/aral/genericarticle.do?categoryId=4000065&contentId=56459| archive-date= 29. 11. 2011| url-status= dead}}</ref>
<ref name="dittmeyer">Roland Dittmeyer, Wilhelm Keim, Gerhard Kreysa, Alfred Oberholz: ''Winnacker/Küchler: Chemische Technik: Prozesse und Produkte. vol. 3: Anorganische Grundstoffe, Zwischenprodukte.'' Verlag Wiley-VCH GmbH & Co. KGaA, Weinheim, {{ISBN|3-527-30768-0}}.</ref>
<ref name="riegels">[https://books.google.ba/books?id=AYjFoLCNHYUC&printsec=frontcover ''Kent and Riegel's handbook of industrial chemistry and biotechnology''], vol. 1, autora Emil Raymond Riegel, James Albert Kent, str. 1162.</ref>
<ref name="exxonmobil">{{Cite web | url=http://www.exxonmobil.com/Germany-German/PA/Files/about_what_upstream_technology_Erdgasaufbereitung.pdf | title=Die Aufbereitung von Erdgas | access-date=5. 7. 2012 | format=PDF | archive-date=18. 5. 2013 | archive-url=https://web.archive.org/web/20130518133024/http://www.exxonmobil.com/Germany-German/PA/Files/about_what_upstream_technology_Erdgasaufbereitung.pdf | url-status=dead }}</ref>
<ref name="learmore">{{Cite web| url= http://www.sulphurinstitute.org/learnmore/sulphur101.cfm| title= An Introduction to Sulphur| access-date= 3. 7. 2012| archive-date= 12. 3. 2016| archive-url= https://web.archive.org/web/20160312131652/http://www.sulphurinstitute.org/learnmore/sulphur101.cfm| url-status= dead}}</ref>
<ref name="commodity">{{Cite web| url= http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/sulfur/mcs-2008-sulfu.pdf| title= Sulfur| access-date= 3. 7. 2012| format= PDF}}</ref>
<ref name="explonet">{{Cite web| url= http://www.planetaryexploration.net/jupiter/io/volcanism_on_io.html| title= Volcanism on Io| access-date= 3. 7. 2012| archive-url= https://web.archive.org/web/20090922143822/http://www.planetaryexploration.net/jupiter/io/volcanism_on_io.html| archive-date= 22. 9. 2009| url-status= dead}}</ref>
<ref name="slanomore">{{Cite web | url= http://www.astrobio.net/exclusive/2528/swimming-a-salty-sea | title= Swimming a Salty Sea | access-date= 3. 7. 2012 | archive-date= 3. 2. 2014 | archive-url= https://web.archive.org/web/20140203090638/http://www.astrobio.net/exclusive/2528/swimming-a-salty-sea | url-status= dead }}</ref>
<ref name="leustek">Thomas Leustek, Kazuki Saito: ''Sulfate Transport and Assimilation in Plants'', u: ''Plant Physiology'', juli 1999, vol. 120, br. 3, str. 637–644, {{doi|10.1104/pp.120.3.637}}</ref>
<ref name="boiced">Daniel C. Boice, Celine Reyle: ''[http://adsabs.harvard.edu/abs/2003IAUJD..14E..38B The Nature of Diatomic Sulfur in Comets].'' u: ''Formation of Cometary Material, 25th meeting of the IAU, Joint Discussion 14, 22. juli 2003, Sydney, Australija.''</ref>
<ref name="nasaley">{{Cite web |url=http://www.nasa.gov/centers/langley/news/factsheets/Aerosols.html |title=Atmospheric Aerosols: What Are They, and Why Are They So Important? |access-date=2. 7. 2012 }}</ref>
<ref name="Alan">Alan R. Wellburn, U. Gramm (prev.), D. Mennecke-Bühler (prev.): ''[https://books.google.ba/books?id=x_Gf6wpzIKAC Luftverschmutzung und Klimaänderung: Auswirkungen auf Flora, Fauna und Mensch].'' Springer 1997, {{ISBN|978-3-540-61831-7}}, str. 31, 104.</ref>
<ref name="moreprijat">{{Cite web |url= http://www.seafriends.org.nz/oceano/seawater.htm |title= The chemical composition of seawater |access-date= 3. 7. 2012 }}</ref>
<ref name="mpibremen">{{Cite web | url= http://www.mpi-bremen.de/Binaries/Binary1585/methanox2.pdf | title= Ein ungewöhnliches Enzym ermöglicht die Inaktivierung von Methan | access-date= 3. 7. 2012 | format= PDF }}</ref>
<ref name="webmineral">{{Cite web| url= http://webmineral.com/chem/Chem-S.shtml| title= Mineral Species containing Sulfur (S)| access-date= 3. 7. 2012}}</ref>
<ref name="wvsbat">{{Cite web | url=http://www.wvsb.at/lexikonS.htm | title=Wasserlexikon: Sulfat | access-date=5. 7. 2012 | archive-date=24. 5. 2019 | archive-url=https://web.archive.org/web/20190524082048/http://wvsb.at/lexikonS.htm | url-status=dead }}</ref>
<ref name="ReferenceA">{{Cite book| author= Karl Hugo Strunz, Ernest H. Nickel | title= Strunz Mineralogical Tables | edition= 9. | publisher= E. Schweizerbart'sche Verlagsbuchhandlung (Nägele u. Obermiller) | location= Stuttgart | year= 2001 | pages= 53 |isbn= 3-510-65188-X}}</ref>
<ref name="Handbook">{{Cite web| url= http://www.handbookofmineralogy.org/pdfs/sulphur.pdf| title= Sulfur| access-date= 3. 7. 2012| format= PDF}} (engl., PDF, 436,8 kB)</ref>
<ref name="lloyd">Lawrie Lloyd: ''Handbook of Industrial Catalysts (Fundamental and Applied Catalysis)'', Verlag Springer US (2011), str 29, {{ISBN|0-387-24682-7}}</ref>
<ref name="imacnmnc">{{Cite web | url=http://pubsites.uws.edu.au/ima-cnmnc/IMA2009-01%20UPDATE%20160309.pdf | title=IMA/CNMNC List of Mineral Names | access-date=3. 7. 2012 | format=PDF | archive-date=11. 9. 2012 | archive-url=https://www.webcitation.org/6AbUV1zVO?url=http://pubsites.uws.edu.au/ima-cnmnc/IMA2009-01%20UPDATE%20160309.pdf | url-status=dead }} (engl., PDF 1,8 MB; str. 272)</ref>
<ref name="kurtweil">Peter Kurzweil, Paul Scheipers: ''Chemie: Grundlagen, Aufbauwissen, Anwendungen und Experimente'', 328 str., Vieweg+Teubner; (2011), {{ISBN|3-83481555-1}}.</ref>
<ref name="zeisewc">W. C. Zeise: ''Jahresber. Fortschr. Chem.'' 3 (1824) 80; 16 (1837) 302.</ref>
<ref name= "Mschmidt">Max Schmidt: ''Schwefel – was ist das eigentlich?'', u: ''Chemie in unserer Zeit'', vol. 7, 1. izd., februar 1973, str. 11–18, {{doi|10.1002/ciuz.19730070103}}.</ref>
<ref name="mindat3826">{{Cite web |url=http://www.mindat.org/show.php?id=3826&ld=1#themap |title=Sulphur |access-date=3. 7. 2012 }}</ref>
<ref name="tarr">Gary L. Miessler; Donald A. Tarr: ''Inorganic Chemistry'', 3. izdanje, Prentice Hall, 2003, {{ISBN|9780130354716}}, str. 280</ref>
<ref name="brockwh">{{Cite book|author=William H. Brock|title=Viewegs Geschichte der Chemie|publisher=Springer|isbn=3-540-67033-5|year=1997|pages=67|url=https://books.google.ba/books?id=AJ-c8py7t6gC}}</ref>
<ref name="gejlisak">[[Joseph Louis Gay-Lussac|J. Gay-Lussac]], L. J. Thenard: ''Prüfung der zerlegenden Untersuchungen des Hrn. Davy über die Natur des Schwefels und des Phosphors'', u: ''Annalen der Physik'', vol. 35, 7. izd, 1810, str. 292–310, {{doi|10.1002/andp.18100350704}}.</ref>
<ref name="springer">H. Sperling, H. Nielsen: [http://www.springerlink.com/content/u42141p3420206t5/ Schwefel-Isotopenuntersuchungen an der Blei-Zink-Erzlagerstätte Grund (Westharz, Bundesrepublik Deutschland)]{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}, Mineralium Deposita. vol. 8, 1. izd., str. 64-72, {{doi|10.1007/BF00203350}}</ref>
<ref name="frics">Fritz Seel: ''Geschichte und Chemie des Schwarzpulvers. Le charbon fait la poudre.'' u: ''Chemie in unserer Zeit.'' 22, 1988, str. 9–16, {{doi|10.1002/ciuz.19880220103}}.</ref>
<ref name="dorfer">{{Cite web| url=http://www.wolkersdorfer.info/publication/bht/08_Troeger_63_70.pdf| title=Nachweis reduktiver Prozesse in versauerten Altkippen des Braunkohlebergbaus| access-date=4. 7. 2012| format=PDF| language=de}}</ref>
<ref name="healyjf">''Pliny the Elder on science and technology'', John F. Healy, Oxford University Press, 1999, {{ISBN|0-19814687-6}}, str. 247–249.</ref>
<ref name="barut">Franz Maria Feldhaus: ''[http://daten.digitale-sammlungen.de/bsb00008413/images/index.html?seite=620 Berthold (Erfinder des Schießpulvers)]'' u: ''Allgemeine Deutsche Biographie (ADB)''. vol. 55, Duncker & Humblot, Leipzig 1910, str. 617–619. {{Simboli jezika|de|njemački}}</ref>
<ref name="rappg">George Rapp: ''Archaeomineralogy.'' 2. izd., Springer, 2009, {{ISBN|978-3-540-78593-4}}, str. 242.</ref>
<ref name="homerodis">[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hom.+Od.+22.480 ''Odiseja'', knjiga 22, red 480–495.]</ref>
<ref name="binder">Harry H. Binder: ''Lexikon der chemischen Elemente'', S. Hirzel Verlag, Stuttgart 1999, {{ISBN|3-7776-0736-3}}</ref> 
<ref name="Ursprung">N. Figurowski: ''Die Entdeckung der chemischen Elemente und der Ursprung ihrer Namen.'' Aulis-Verlag Deubner, Köln 1981, {{ISBN|3-761-40561-8}}, str. 179–180.</ref>
<ref name="iupac">Michael E. Wieser, Tyler B. Coplen: ''Atomic weights of the elements 2009 (IUPAC Technical Report)''. u: ''Pure and Applied Chemistry''. 2011, str. 1, {{doi|10.1351/PAC-REP-10-09-14}}</ref>
<ref name="magnet">{{cite book| url=http://www-d0.fnal.gov/hardware/cal/lvps_info/engineering/elementmagn.pdf| title=Magnetic susceptibility of the elements and inorganic compounds, u "Handbook of Chemistry and Physics"| publisher=CRC press| year=2000| access-date=28. 10. 2014| archive-url=https://web.archive.org/web/20120112012253/http://www-d0.fnal.gov/hardware/cal/lvps_info/engineering/elementmagn.pdf| archive-date=12. 1. 2012| url-status=dead}} {{ISBN|0849304814}}</ref>
<ref name="rettig">S. J. Rettig, J. Trotter: ''Refinement of the Structure of Orthorhombic Sulfur, α-S8''. u: ''Acta Crystallographica Section C'', Bd. 43, 1987, str. 2260–2262, {{doi|10.1107/S0108270187088152}}</ref>
<ref name="zhang">Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang: ''Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks''. u: ''Journal of Chemical & Engineering Data''. 56, 2011, str. 328–337, {{doi|10.1021/je1011086}}</ref>
<ref name="webelem">[http://www.webelements.com/sulfur/atoms.html Ionisation Energies and electron affinity of sulfur]</ref>
}}

== Literatura ==
* Ralf Steudel, Hans-Joachim Mäusle: ''Flüssiger Schwefel - ein Rohstoff komplizierter Zusammensetzung,'' Chemie in unserer Zeit, 14. god. 1980, br. 3, str. 73–81, {{doi|10.1002/ciuz.19800140302}}.
* Ralf Steudel (ur.): ''Elemental Sulfur and Sulfur-Rich Compounds (part I & II).'' u: ''Topics in Current Chemistry.'' tom. 230 & 231, Springer, Berlin 2003.
* Harry H. Binder: ''Lexikon der chemischen Elemente – das Periodensystem in Fakten, Zahlen und Daten'', S. Hirzel Verlag, Stuttgart 1999, {{ISBN|3-7776-0736-3}}.
* Winnacker-Küchler: ''Chemische Technik: Prozesse und Produkte. Band 3: Anorganische Grundstoffe, Zwischenprodukte.'' izdavač Roland Dittmeyer, Wilhelm Keim, Gerhard Kreysa, Alfred Oberholz, Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA, 2005, {{ISBN|978-3-527-30768-5}}.
* Max Schmidt: ''Schwefel - was ist das eigentlich?.'' u: ''Chemie in unserer Zeit.'' 7, 1973, str. 11–18, {{doi|10.1002/ciuz.19730070103}}.
* Max Schmidt: ''Elementarer Schwefel - ein aktuelles Problem in Theorie und Praxis.'' u: ''Angewandte Chemie.'' 85, 1973, str. 474–484, {{doi|10.1002/ange.19730851103}}.

== Vanjski linkovi ==
{{Commons|Sulfur|Sumpor}}
* [http://www.geodz.com/deu/d/Schwefelkreislauf Ciklus kruženja sumpora]
* [https://web.archive.org/web/20150923202521/http://www.chemlin.de/chemische-elemente/schwefel.htm Linkovi na stranici Chemlin.de]
* [https://web.archive.org/web/20140312220122/http://www2.uncp.edu/home/mcclurem/ptable/sulfur/s.htm Sulfur] (engl.)

{{PSE}}
{{Istaknuti članak}}

[[Kategorija:Hemijski elementi]]
[[Kategorija:Minerali samorodnih elemenata]]
[[Kategorija:Dijetetski minerali]]
[[Kategorija:Pirotehnička goriva]]
[[Kategorija:Poljoprivredne hemikalije]]
[[Kategorija:Biologija i farmakologija hemijskih elemenata]]