Izvorni kôd stranice Plutonij

{{Infokutija hemijski element
| Hemijski element = Plutonij
| Simbol = Pu
| Atomski broj = 94
| Serija = Aktinoidi
| Grupa = Ac
| Perioda = 7
| Blok = f
| Boja serije = Orchid
| Slika = [[Datoteka:Plutonium ring.jpg|180px]]
| Izgled = srebrenasti metal
| Zastupljenost = 2 · 10<sup>−20</sup><ref name="binder" />
| Atomska masa = 244,0642
| Atomski radijus = 151
| Atomski radijus izračunat = -
| Kovalentni radijus = 187
| Van der Waalsov radijus = -
| Elektronska konfiguracija = &#x5B;[[Radon|Rn]]&#x5D; 5f<sup>6</sup>7s<sup>2</sup>
| Izlazna energija = 
| Elektroni u energetskom nivou = 2, 8, 18, 32, 24, 8, 2
| Energija ionizacije_1 = 584,7
| Agregatno stanje = čvrsto
| Mohsova skala tvrdoće = 
| Struktura kristala = monoklinska
| Gustoća = 19816
| Magnetizam = paramagnetičan (<math>\chi_{m}</math> = 6,2 · 10<sup>−4</sup>)<ref name="lide" />
| Tačka topljenja_K = 912,5
| Tačka topljenja_C = 639,4
| Tačka ključanja_K = 3509
| Tačka ključanja_C = 3230
| Molarni volumen = 12,29 · 10<sup>-6</sup>
| Toplota isparavanja = 325
| Toplota topljenja = 11,48<ref name="binder" />
| Pritisak pare = 
| Pritisak pare_K = 
| Brzina zvuka = 2260
| Brzina zvuka_K = 293,15
| Specifična toplota = 130
| Specifična toplota_K = 
| Specifična električna provodljivost = 6,8 · 10<sup>5</sup>
| Specifična električna provodljivost_K = 293
| Toplotna provodljivost = 6,74<ref name="binder" />
| Toplotna provodljivost_K = 
| Oksidacioni broj = 3, '''4''', 5, 6, (7)
| Oksidi = 
| Elektrodni potencijal = −2,031&nbsp;[[Volt|V]] (Pu<sup>3+</sup> + 3e<sup>−</sup> → Pu)
| Elektronegativnost = 1,28
| Oznaka upozorenja = {{Oznake upozorenja|/}}
| Oznake upozorenja R = {{Oznake upozorenja R|/}}
| Oznake upozorenja S = {{Oznake upozorenja S|/}}
| Radioaktivan = Da
| Izotopi = 
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 2
| Simbol = Pu
| Maseni broj = 238
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 87,7 [[godina|god]]
| Tipraspada1ZM = [[Alfa-zraci|α]]
| Tipraspada1ZE = 5,593
| Tipraspada1ZP = [[Uranij|<sup>234</sup>U]]
| Tipraspada2ZM = [[Spontani raspad|SR]] (1,9 · 10<sup>−7</sup> %)
| Tipraspada2ZE = 
| Tipraspada2ZP = 
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 2
| Simbol = Pu
| Maseni broj = 239
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 24.110 [[godina|god]]
| Tipraspada1ZM = [[Alfa-zraci|α]]
| Tipraspada1ZE = 5,245
| Tipraspada1ZP = [[Uranij|<sup>235</sup>U]]
| Tipraspada2ZM = [[Spontani raspad|SR]] (3 · 10<sup>−10</sup> %)
| Tipraspada2ZE = 
| Tipraspada2ZP = 
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 2
| Simbol = Pu
| Maseni broj = 240
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 6.564 [[godina|god]]
| Tipraspada1ZM = [[Alfa-zraci|α]]
| Tipraspada1ZE = 5,256
| Tipraspada1ZP = [[Uranij|<sup>236</sup>U]]
| Tipraspada2ZM = [[Spontani raspad|SR]] (5,7 · 10<sup>−6</sup> %)
| Tipraspada2ZE = 
| Tipraspada2ZP = 
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 3
| Simbol = Pu
| Maseni broj = 241
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 14,35 [[godina|god]]
| Tipraspada1ZM = [[Beta-zraci|β−]]
| Tipraspada1ZE = 0,021
| Tipraspada1ZP = [[Americij|<sup>241</sup>Am]]
| Tipraspada2ZM = [[Alfa-zraci|α]] (0,0025 %)
| Tipraspada2ZE = 5,14
| Tipraspada2ZP = [[Uranij|<sup>237</sup>U]]
| Tipraspada3ZM = [[Spontani raspad|SR]] (2 · 10<sup>−14</sup> %)
| Tipraspada3ZE = 
| Tipraspada3ZP = 
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 2
| Simbol = Pu
| Maseni broj = 242
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 375.000 [[godina|god]]
| Tipraspada1ZM = [[Alfa-zraci|α]]
| Tipraspada1ZE = 4,984
| Tipraspada1ZP = [[Uranij|<sup>238</sup>U]]
| Tipraspada2ZM = [[Spontani raspad|SR]] (0,00055%)
| Tipraspada2ZE = 
| Tipraspada2ZP = 
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Pu
| Maseni broj = 243
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 4,956 [[Sat (jedinica)|h]]
| Tipraspada1ZM = [[Beta-zraci|β−]]
| Tipraspada1ZE = 0,579
| Tipraspada1ZP = [[Americij|<sup>243</sup>Am]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 2
| Simbol = Pu
| Maseni broj = 244
| Rasprostranjenost u prirodi = '''100'''
| Vrijeme poluraspada = 8 · 10<sup>7</sup> [[godina|god]]
| Tipraspada1ZM = [[Alfa-zraci|α]] (99,88 %)
| Tipraspada1ZE = 4,666
| Tipraspada1ZP = [[Uranij|<sup>240</sup>U]]
| Tipraspada2ZM = [[Spontani raspad|SR]] (0,12 %)
| Tipraspada2ZE = 
| Tipraspada2ZP = 
}}
|}}
'''Plutonij''' je [[hemijski element]] sa simbolom '''Pu''' i [[atomski broj|atomskim brojem]] 94. U [[periodni sistem elemenata|periodnom sistemu]] on se nalazi u grupi [[aktinoidi|aktinoida]] ([[Elementi 7. periode|7. perioda]], [[Elementi f-bloka|f-blok]]) i ubraja se u tranuranijske elemente. Plutonij je vrlo [[otrov]]ni, [[radioaktivnost|radioaktivni]] teški metal. Dobio je ime po [[Patuljasta planeta|patuljastoj planeti]] [[Pluton]]u. Prema svom rednom broju, on je najteži element koji se nalazi u prirodi. Međutim, u prirodi se nalazi samo u tragovima unutar veoma starih stijena. Veće količine ovog elementa dobijaju se vještački, pretežno u atomskim centralama i reaktorima. Kao jedan od malobrojnih hemijskih elemenata podložnih fisiji, igra veoma važnu ulogu za proizvodnju [[nuklearno oružje|nuklearnog oružja]]. Naprimjer, osnovni reaktivni materijal u atomskoj bombi [[Atomski napad na Hiroshimu i Nagasaki|bačenoj 9. augusta 1945.]] na [[Nagasaki]] bio je plutonij. Ovaj element nastaje tokom rada nuklearnih reaktora iz [[uranij]]skih šipki nuklearnog goriva.

== Historija ==
[[Datoteka:Pu,94.jpg|thumb|lijevo|150px|Ploča plutonija na bloku od kalcij-hlorida.]]
[[Datoteka:Plutonium3.jpg|thumb|lijevo|150px|Plutonij]]
Plutonij su otkrili američki naučnici [[Glenn T. Seaborg]], [[Joseph William Kennedy|J. W. Kennedy]], [[Edwin Mattison McMillan|E. M. McMillan]], [[Michael Cefola]] i [[Arthur Wahl]]. Oni su 14. decembra 1940. izveli eksperiment u [[ciklotron]]u, bombardirajući metu od uranija <sup>238</sup>U atomima [[deuterij]]a dobivši tako [[izotop]] <sup>238</sup>Pu. Pri tom eksperimentu, najprije je napravljen uzorak <sup>238</sup>U u obliku oksida U<sub>3</sub>O<sub>8</sub> u tankom sloju na ploči od bakra. U ovoj reakciji emitirana su dva [[neutron]]a. U kratkom međuvremenu, nastao je [[neptunij]] kao međuproizvod a koji se odmah raspao na <sup>238</sup>Pu. Nedvosmisleni dokaz o dobijanju elementa 94 dao je Arthur Wahl 23/24. februara 1941. godine.<ref name="PhysRev69"/><ref name="PhysRev70"/>

:<math>\mathrm{^{238}_{\ 92}U\ +\ ^{2}_{1}D\ \longrightarrow \ ^{238}_{\ 93}Np\ +\ 2\ ^{1}_{0}n \quad;\quad ^{238}_{\ 93}Np\ \xrightarrow[2,117 \ d]{\beta^-} \ ^{238}_{\ 94}Pu}</math>

Drugi izotop plutonija dobijen je bombardovanjem brzim neutronima:

:<math>\mathrm{^{238}_{\ 92}U\ +\ ^{1}_{0}n\ \longrightarrow \ ^{239}_{\ 92}U\ \xrightarrow[23,5 \ min]{\beta^-} \ ^{239}_{\ 93}Np\ \xrightarrow[2,3565 \ d]{\beta^-} \ ^{239}_{\ 94}Pu}</math>
: <small>Navedena vremena su vremena poluraspada.</small>

Novootkrivenom elementu dali su ime u martu 1942. godine po, u to vrijeme, najudaljenjenijoj otkrivenoj planeti [[Pluton]]u, a koji je opet dobio ime po [[Pluton (mitologija)|istoimenom božanstvu]] iz rimske mitologije: ''...nazvan po planeti koja slijedi nakon Neptuna, a u aspektu užasavajućeg djelovanja plutonijske atomske bombe daleko više mu odgovara izvođenje iz imena Plutona, božanstva podzemlja''.{{sfn|Holleman|2007|p=1948}} Prema tome, tri dotad najteža poznata elementa, uranij, neptunij i plutonij dobili su imena prema istoimenim planetama: [[Uran]]u, [[Neptun]]u i Plutonu. Prva mjerljiva količina plutonija od oko 4&nbsp;µg dobijena je u augustu/septembru 1942. kada ga je izolirala grupa naučnika [[Burris B. Cunningham]], [[Michael Cefola]] i [[Louis B. Werner]].<ref name="Cunningham"/> Otkriće je držano u tajnosti tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svjetskog rata]]. Sa prvom proizvodnjom plutonija u većem obimu otpočelo se u okvirima američkog projekta "Manhattan". Prva eksplozija atomske bombe kojoj je svjedočilo čovječanstvo bio je test "Trinity", čija je osnova bio plutonij <sup>239</sup>Pu, kao i za bombu ''Debeljko'' ({{jez-en|Fat Man}}) koja je u augustu 1945. razorila japanski grad Nagasaki. [[Joseph Hamilton]] je izvodio testove na dobrovoljcima, davajući im plutonij, a zbog ogromne otrovnosti ovog elementa danas su takvi testovi zabranjeni.

Čak i prije otkrića plutonija, u Njemačkoj je [[Carl Friedrich von Weizsäcker]] nagovijestio da je u nuklearnim reaktorima moguć nastanak novog elementa ''eka-''renija (tj. <sup>239</sup>Eka Re).<ref name="museumgeh"/> Osim njega, [[Friedrich Georg Houtermans]] je također 1942. predvidio postojanje teoretsko postojanje nekog transuranijskog elementa u svom tajnom izvještaju. Međutim u okvirima [[Treći rajh|nacističkog]] uranijskog projekta, prema današnjim saznanjima, do kraja Drugog svjetskog rata nije došlo do sinteze plutonija.<ref name="heiswurf"/>

== Osobine ==
=== Fizičke ===
Pri normalnim uslovima temperature i pritiska, plutonij je srebrenasto-sjajni teški metal, veoma velike gustoće (19,86 g/cm<sup>3</sup>{{sfn|Holleman|2007|p=2149}}). Kao i svi aktinoidi, on također postoji samo u vidu [[radioaktivnost|radioaktivnih]] izotopa. On se zagrijava sam od sebe, tako da naprimjer 100 grama plutonija emitira oko 0,2 [[vat]]a toplote (odnosi se na izotop <sup>239</sup>Pu).<ref name="Greenwood"/> U poređenju s drugim metalima, plutonij je vrlo slab provodnik toplote i [[električna struja|električne struje]]. Metal se kristalizira nezavisno od temperature u ukupno šest [[Alotropske modifikacije|alotropskih modifikacija]]. One se jednim dijelom znatno razlikuju po svojoj gustoći. Na sobnoj temperaturi stabilna modifikacija α-Pu je [[monoklinski kristalni sistem|monoklinska]]. Kod plutonija pri višim temperaturama javlja se vrlo rijedak slučaj anomalije gustoće, jer ona raste pri prelasku iz δ' modifikacije u ε modifikaciju. Pri njegovom topljenju, slično kao kod [[voda|vode]], gustoća mu raste.<ref name="fas_00818006"/> Istopljeni plutonij ima najvišu [[viskoznost]] od svih elemenata u tečnom stanju.<ref name="kernchemiede"/> Međutim, i pored neuobičajeno visoke [[magnetna susceptibilnost|magnetne susceptibilnosti]] za metale i tendencije usmjeravanju pri niskim temperaturama, plutonij ne pokazuje usmjeravanje u širokim rasponima temperature pa se stoga treba svrstavati kao paramagnetičan.<ref name="fas_00818006"/> Ipak, tačna mjerenja ometa stalno odavanje toplote uzrokovano radioaktivnim raspadom plutonija <sup>239</sup>Pu. Iz istog razloga nemoguće je postići temperature plutonija bliske apsolutnoj nuli.

:{| class="wikitable"
|+Modifikacija pri<br>atmosferskom pritisku
|-- 
! Opis<br>faze
! Stabilan u <br>temperaturnom području
! Gustoća (temperatura)
! [[Kristalni sistem]]
! Bravaisova rešetka
! Prostorna grupa
|--
| α-Pu<ref name="alfaPu"/>
| 0 [[Kelvin|K]] – 395 K
| 19,77 g/cm<sup>3</sup> (293 K)
| [[Monoklinski kristalni sistem|monoklinski]]
| primitivna
| ''P''2<sub>1</sub>''/m'' (br. 11)
|--
| β-Pu<ref name="betaPu"/>
| 395 K – 479 K
| 17,7 g/cm<sup>3</sup> (395 K)
| monoklinski
| centrirana po bazi
| ''I''2''/m'' (br. 12 poz. 3)
|--
| γ-Pu<ref name="5fseriesWHZ"/>
| 479 K – 592 K
| 17,14 g/cm<sup>3</sup> (479 K)
| [[Ortorompski kristalni sistem|ortorompski]]
| plošno centrirana
| ''Fddd'' (br. 70)
|--
| δ-Pu<ref name="deltaPu"/>
| 592 K – 730 K
| 15,9 g/cm<sup>3</sup> (592 K)
| monoklinski
| centrirana po bazi
| ''Cm'' (br. 8)
|--
| δ'-Pu<ref name="deltaprim"/>
| 730 K – 749 K
| 16,0 g/cm<sup>3</sup> (730 K)
| [[Tetragonalni kristalni sistem|tetragonalni]]
| prostorno centrirana
| ''I''4''/mmm'' (br. 139)
|--
| ε-Pu<ref name="mardonpg"/>
| 749 K – 914 K
| 16,5 g/cm<sup>3</sup> (749 K)
| [[Kubični kristalni sistem|kubični]]
| prostorno centrirana
| ''Im''<math>\bar{3}</math>''m''
|--
| tečni<ref name="lide"/>
| 914 K – 3503 K
| 16,63 g/cm<sup>3</sup> (914 K)
| —
| —
| —
|}

Osim navedenih, poznate su i visokotlačne modifikacije, koje se dobiju iz α-Pu pri pritisku iznad 40 GPa, a kristaliziraju se u prostornoj grupi ''P''6<sub>3</sub>.<ref name="daboss"/>

=== Hemijske ===
[[Datoteka:Plutonium in solution.jpg|thumb|150px|desno|Razna oksidacijska stanja plutonija u vodenim rastvorima]]
Plutonij je neplemeniti, veoma reaktivni [[metal (hemija)|metal]]. Izložen zraku, brzo reagira s [[kisik]]om i vlagom. Pri tome metal postaje mat i prevlači se tamnim, plavo-crnim slojem oksida, dok dužim stajanjem na zraku stvara se tamniji, sivo-zeleni, praškasti sloj oksida koji lahko skida.<ref name="brauer"/> Pri zagrijavanju, metal reagira sa većinom [[nemetal]]a i vodom. Međutim na sobnoj temperaturi, plutonij ne napadaju ni bazični rastvori niti [[voda]]. U koncentriranoj [[dušična kiselina|dušičnoj kiselini]] on nije rastvorljiv zbog pasivizacije svoje površine.<ref name="Greenwood"/> Plutonij se rastvara u [[hlorovodična kiselina|hlorovodičnoj kiselini]] i dušičnoj ali uz dodatak fluorida. U tom slučaju, ioni fluorida poništavaju i onemogućavaju pasiviziranje metala koje se inače javlja napadanjem čiste dušične kiseline. Hemijske osobine plutonija uglavnom su slične kao i kod ostalih aktinoida. Kao i kod većine ovih elemenata, njegove hemijske osobine su pod znatnim utjecajem njegove snažne radioaktivnosti, a zbog zagrijavanja metala i emitiranja jakog radioaktivnog zračenja, njegove veze sa drugim elementima vrlo lahko pucaju.
Ovaj element može graditi cijeli niz spojeva u kojima se može nalaziti u [[oksidacijsko stanje|oksidacijskim stanjima]] od +3 do +7, što znači da plutonij zajedno s neptunijem gradi najviša oksidacijska stanja među svim aktinoidima. Najstabilniji je u oksidacijskom stanju +4. U vodenim rastvorima, [[ion]]i plutonija imaju karakteristične boje. Tako naprimjer ion Pu<sup>3+</sup> je ljubičast, ion Pu<sup>4+</sup> smeđ, Pu<sup>V</sup>O<sub>2</sub><sup>+</sup> roze boje, Pu<sup>VI</sup>O<sub>2</sub><sup>2+</sup> narandžast, a Pu<sup>VII</sup>O<sub>2</sub><sup>3+</sup> zelen.{{sfn|Holleman|2007|p=1956}}

=== Izotopi ===
Do danas je izmjereno i ispitano 20 [[izotop]]a i 15 [[nuklearni izomer|nuklearnih izomera]] plutonija, čiji maseni brojevi se kreću od 228 do 247.<ref name="nubase"/> [[Vrijeme poluraspada|Vremena poluraspada]] se kreću od 37 · 10<sup>−12</sup> sekundi za izomer <sup>236''m''1</sup>Pu do oko 80 miliona godina za izotop <sup>244</sup>Pu. "Najdugovječniji" izotopi sa vremenima poluraspada dužim od 11 dana imaju masene brojeve između 236 i 244. Jedini izuzetak među njima je <sup>243</sup>Pu čije vrijeme poluraspada iznosi kraće od 5 sati.<ref name="nubase"/> Neki od izotopa se smatraju početnim tačkama za određene radioaktivne lance raspada.

* Izotop '''<sup>236</sup>Pu''' se raspada preko ''torijevog niza''. On ima [[vrijeme poluraspada]] od 2,858 godine,<ref name="nubase"/> a raspada se α-raspadpm na svoj "međuproizvod", izotop <sup>232</sup>U, koji se dalje sa vremenom poluraspada od 68,9 godina opet raspada na <sup>228</sup>Th, što predstavlja glavni niz raspada. Ovaj izotop se dobija u veoma malehnim količinama u nuklearnim reaktorima koji rade na bazi uranija.
* Izotop '''<sup>237</sup>Pu''' putem [[Elektronski zahvat|zahvata elektrona]] tokom vremena poluraspada od 45,2 dana<ref name="nubase"/> pretvara se u izotop [[neptunij]]a <sup>237</sup>Np sa vjerovatnoćom od 99,9958 %, što predstavlja glavnu polaznu tačku ''neptunijevog niza''. Ostalih 0,0042 % atoma ovog izotopa raspada se α-raspadom do uranija <sup>233</sup>U, koji se također raspada ''neptunijevim nizom''.
* '''<sup>238</sup>Pu''' je izotop koji se raspada α-raspadom sa vremenom poluraspada od 87,7 godina.<ref name="nubase"/> Najprije prelazi u uranij <sup>234</sup>U te se dalje raspada nizom raspada ''[[uranij-radijev niz|uranij-radijevim nizom]]''.
* '''<sup>239</sup>Pu''' je najčešće proizvedeni izotop plutonija. Ima vrijeme poluraspada od 24.110 godina<ref name="nubase"/> i pretežno se raspada emitirajući α-zrake do uranija <sup>235</sup>U. Daljnji raspad odvija se putem ''uranij-aktinijevog niza'', za prirodnu radioaktivnost, počev od izotopa <sup>235</sup>U. Samo 3 · 10<sup>−10</sup> % atoma ovog izotopa raspada se [[spontani raspad|spontanim raspadom]].
* Izotop '''<sup>240</sup>Pu''' s vremenom poluraspada od 6.564 godine<ref name="nubase"/> raspada do <sup>236</sup>U emitirajući α-zračenje. Taj izotop uranija se raspada s vremenom poluraspada od 23,4 miliona godina do prirodnog izotopa [[torij]]a <sup>232</sup>Th. Daljnji raspad odvija se duž ''torijevog niza''.
* Izotop '''<sup>241</sup>Pu''' se često označava kao početak [[neptunijev niz|neptunijevog niza]], jer (pri produženju niza) se nalazi prije neptunija. On se raspada sa vremenom poluraspada od 14,35 godina<ref name="nubase"/> i vjerovatnoćom od 99,9975% putem β-raspada na izotop [[americij]]a <sup>241</sup>Am, dok se s vjerovatnoćom od samo 0,0025% raspada α-raspadom na uranij <sup>237</sup>U. Dalje se americij <sup>241</sup>Am α-raspadom i uranij<sup>237</sup>U raspadaju do istog dugoživećeg izotopa neptunija <sup>237</sup>Np.
* Plutonij '''<sup>242</sup>Pu''' se raspada istim lancem raspada kao i izotop <sup>238</sup>Pu. Međutim, dok <sup>238</sup>Pu dolazi u niz raspada kao sporedni lanac na <sup>234</sup>U, izotop <sup>242</sup>Pu stoji još više prije uranija <sup>238</sup>U. Plutonij <sup>242</sup>Pu se raspada α-raspadom na <sup>238</sup>U, predstavljajući početak prirodnog uranij-radijevog niza. Sa vremenom poluraspada od 375 hiljada godina,<ref name="nubase"/> <sup>242</sup>Pu je najdugovječniji izotop plutonija nakon <sup>244</sup>Pu.
* '''<sup>243</sup>Pu''' ima relativno kraće vrijeme poluraspada od 4,956 sati.<ref name="nubase"/> Ovaj izotop najprije β-zračenjem prelazi u americij <sup>243</sup>Am, koji dalje prelazi u neptunij <sup>239</sup>Np a ovaj dalje se raspada na plutonij <sup>239</sup>Pu. Na taj način ovaj izotop predstavlja produžetak uranij-aktinijevog niza.
* Izotop plutonija '''<sup>244</sup>Pu''' smatra se jedinim izotopom plutonija koji se, uslovno, može pronaći u prirodi.<ref name="PU244"/> Njegovo vrijeme poluraspada je veoma dugo i iznosi oko 80 miliona godina.<ref name="nubase"/> On je početna tačka torijevog niza, a koji se zbog toga ponegdje zove i ''plutonij-torijev niz''. Izotop <sup>244</sup>Pu se raspada α-raspadom na <sup>240</sup>U, ovaj dvostrukim β-raspadom preko neptunija <sup>240</sup>Np do <sup>240</sup>Pu, a ovaj opet se putem daljnjeg dvostrukog α-raspada preko <sup>236</sup>U do torija <sup>232</sup>Th. Nakon izotopa torija slijedi raspad duž torijevog niza.

== Rasprostranjenost ==
=== Prirodni izvori ===
Plutonij je posljednji, doduše izuzetno rijetki, element u periodnom sistemu za koji je poznato da se može pronaći u prirodi. Sa udjelom od 2 · 10<sup>−19</sup>% (po težini)<ref name="binder" />{{sfn|Holleman|2007|p=1949}} on je jedan od najrjeđih elemenata u [[Zemljina kora|Zemljinoj kori]]. U nalazištima uranija može nastati plutonij u vrlo malim količinama apsorpcijom prirodno otpuštenih neutrona iz uranija. Procjenjuje se da na 140 milijardi atoma uranija može nastati jedan atom plutonija. Američki hemičar D. F. Peppard je 1951. iz koncentrata uranijeve rude izdvojio jedan mikrogram izotopa <sup>239</sup>Pu. Za tako dobijeni mikrogram plutonija bilo je neophodno 100 tona rude.<ref name="Peppard"/>

Najduže živući izotop plutonija, <sup>244</sup>Pu, datiran u vrijeme nastanka [[Sunčev sistem|Sunčevog sistema]], pronađen je u mineralu [[bastnesit]]u, koji je dobio ime po mjestu pronalaska, rudniku [[Bastnäs]] u [[Švedska|Švedskoj]]. Uz pomoć vrlo precizne analitike, uspjelo se dokazati prisustvo ovog izotopa u tragovima. Međutim, ove količine su tako neznatne da su pronađene tek 1971. godine, odnosno mnogo godina nakon vještačkog dobijanja plutonija u nuklearnim reaktorima.<ref name="PU244"/><ref name="Kernenergie-wissen"/>

U prirodnom nuklearnom reaktoru [[Oklo]] u [[Gabon]]u kao i u susjednom nalazištu uranijske rude, poznato je da se tamo tokom nekoliko milenija odvijala [[nuklearna fisija]] kao lančana reakcija ali u prirodnom okruženju. U Oklou za oko 1,5 do 2 milijarde godina do danas nastalo je od 2 do 4 tone <sup>239</sup>Pu putem sakupljanja fisibilnih neutrona na, tada vrlo česti, izotop uranija <sup>238</sup>U. U pojedinim dijelovima nalazišta Oklo, dolazilo je i do direktne fisije <sup>239</sup>Pu, što je značajno utjecalo na cjelokupni proces nuklearne fisije. Oko jedne trećine ukupno raspadnutog uranija <sup>235</sup>U ima izvor u [[Alfa-zraci|alfa-raspadu]] plutonija <sup>239</sup>Pu. Ostatak nastalog plutonija se u međuvremenu potpuno raspao.

===Vještački izvori===
Plutonij nastaje pri [[eksplozija]]ma [[nuklearno oružje|nuklearnih bombi]] kao i u atomskim reaktorima putem transmutacije [[uranij]]a. Međutim, tako vještački dobijeni plutonij posjeduju nuklearne sile i neke od visokorazvijenih država koje imaju izgrađene [[nuklearna elektrana|nuklearne elektrane]], a procjenjuje se da te države imaju nekoliko stotina tona plutonija, između ostalih Rusija oko 180 tona a SAD oko 90 [[tona]].<ref name="bulletin"/>

Između 1945. i 1980. nadzemnim nuklearnim testovima ispušteno je u okolinu od tri do pet tona antropogenog plutonija,<ref name="Kernenergie-wissen"/> čiji tragovi se i danas mogu pronaći u mnogim dijelovima svijeta. Osim toga, određene količine plutonija su emitirane kroz brojne [[nuklearna nesreća|nuklearne nesreće]] kao i u drugim nenamjernim događajima, kojima je uzrok čovjek:

* ispuštanje pri nesrećama u vezi nuklearnog oružja i nesrećeama u laboratorijama koji se bave nuklearnim programima.
* neuspjele svemirske misije te povratak na Zemlju brojnih satelita sa radioaktivnim električnim baterijama, poput misija [[Transit 5BN-3]], [[Kosmos 954]] i [[Apollo 13]]
* požar reaktora u tvornici za preradu plutonija [[Sellafield]] 1957. godine.
* desetine nesreća povezanih sa [[nuklearna podmornica|podmornicama na atomski pogon]]<ref name="article639991"/>
* u prošlosti radioaktivni otpad se često, legalno i nelegalno, odlagao u [[okean]]e<ref name="Ringius"/>
* najveći dio plutonija emitiranog pri [[Černobilska katastrofa|katastrofi u Černobilu]] raspršen je u krugu od 100&nbsp;km od reaktora.<ref name="prger"/> Pri [[Kyštymska katastrofa|nesreći u Kyštymu]] 1957. u ruskom postrojenju "Majak" ispuštena je značajna količina plutonija, koja je kontaminirala lokalno i regionalno područje.

== Dobijanje ==
Proces nastajanja plutonija nezaobilazno počinje u nuklearnim centralama koje pogoni izotopska smjesa bogata uranijem <sup>238</sup>U. Pri tom dio korištenog <sup>238</sup>U prelazi u <sup>239</sup>Pu putem zahvata jednog [[neutron]]a i naknadnim beta raspadom.

: <math>\mathrm{^{238}_{\ 92}U\ +\ ^{1}_{0}n\ \longrightarrow \ ^{239}_{\ 92}U\ \xrightarrow[23,5 \ min]{\beta^-} \ ^{239}_{\ 93}Np\ \xrightarrow[2,3565 \ d]{\beta^-} \ ^{239}_{\ 94}Pu}</math>
: <small>navedeno vrijeme je [[vrijeme poluraspada]].</small>

Dodatni neutron dovodi, u većini slučajeva, do cijepanja jezgra, ali djelimično nastaje i izotop plutonija <sup>240</sup>Pu. Pošto je taj izotop dosta teško fisibilan, dolazi do još jednog zahvata neutrona i nastanka izotopa <sup>241</sup>Pu, koji se opet vrlo lahko cijepa. Međutim, ne cijepaju se svi [[atom]]i, tako da se proces obogaćivanja može nastaviti dobijajući izotop <sup>242</sup>Pu pa i teže od njega. Ipak, izotop <sup>243</sup>Pu ima dosta kratko [[vrijeme poluraspada]] pa je daljnji zahvat neutrona koji vodi do cijepanja atoma, ili vrlo rijetko, do nastanka <sup>244</sup>Pu, gotovo zanemariv. Dakle, obogaćivanje plutonija u ovom procesu praktično je gotovo nastankom <sup>243</sup>Pu te vodi preko beta raspada do izotopa [[americij]]a <sup>243</sup>Am.

: <math>\mathrm{^{239}_{\ 94}Pu\ +\ ^{1}_{0}n\ \longrightarrow \ ^{240}_{\ 94}Pu\ +\ \gamma}</math>
: <math>\mathrm{^{240}_{\ 94}Pu\ +\ ^{1}_{0}n\ \longrightarrow \ ^{241}_{\ 94}Pu\ +\ \gamma}</math>
: <math>\mathrm{^{241}_{\ 94}Pu\ +\ ^{1}_{0}n\ \longrightarrow \ ^{242}_{\ 94}Pu\ +\ \gamma}</math>
: <math>\mathrm{^{242}_{\ 94}Pu\ +\ ^{1}_{0}n\ \longrightarrow \ ^{243}_{\ 94}Pu\ +\ \gamma}</math>

Svaka od ovih faza nuklearne reakcije zahtijeva određeno vrijeme, pa se u jezgrima reaktora tokom vremena minjea relativna količina i udio izotopa. Brzina kojom se odvijaju ove nuklearne reakcije zavisi od brzine rasprostiranja neutrona. Zbog toga što se najveći dio lahko cjepivih izotopa zaista i iscijepa te ne pređe u druge izotope, nastankom svakog takvog cjepivog izotopa opada i mogući prinos (efikasnost) procesa obogaćivanja.

Lakši izotop ''<sup>238</sup>Pu'' ciljano se dobija po potrebama. On nastaje zahvatom više neutrona iz izotopa uranija <sup>235</sup>U. Pri tome prvo nastaje jezgro uranija <sup>236</sup>U u pobuđenom stanju, a koje ima vrijeme poluraspada od samo 120 nanosekundi i cijepa se uz vrlo visoku vjerovatnoću. Osim toga, pobuđena jezgra <sup>236</sup>U mogu preći u stabilno osnovno stanje putem emisije [[Gama zračenje|gama zraka]]. Putem daljnjeg zahvata neutrona i [[Beta-zrake|β-raspada]] nastaje [[neptunij]] <sup>237</sup>Np. Nakon određenog vremena tokom kojeg djeluje beta zračenje, neptunij, koji se sastoji gotovo isključivo iz <sup>237</sup>Np, se izdvaja iz šipki nuklearnog goriva. Neptunij se može ponovno vratiti u reaktor u obliku nuklearnih šipki od čistog neptunija i izložiti neutronskom zračenju. Pri tome on zahvatom neutrona prelazi u <sup>238</sup>Np a koji se raspada na <sup>238</sup>Pu uz beta zračenje.

: <math>\mathrm{^{235}_{\ 92}U\ +\ ^{1}_{0}n\ \longrightarrow \ ^{236m}_{\ 92}U\ \xrightarrow[120 \ ns]{} \ ^{236}_{\ 92}U\ +\ \gamma}</math>
: <math>\mathrm{^{236}_{\ 92}U\ +\ ^{1}_{0}n\ \longrightarrow \ ^{237}_{\ 92}U\ \xrightarrow[6,75 \ d]{\beta^-} \ ^{237}_{\ 93}Np}</math>
: <math>\mathrm{^{237}_{\ 93}Np\ +\ ^{1}_{0}n\ \longrightarrow \ ^{238}_{\ 93}Np\ \xrightarrow[2,117 \ d]{\beta^-} \ ^{238}_{\ 94}Pu}</math>
: <small>navedeno vrijeme je [[vrijeme poluraspada]].</small>

[[Datoteka:Brennstab 1.png|thumb|Pri trošenju slabije obogaćenog gorivog elementa (lijevo) opada udio izotopa <sup>235</sup>U, te nastaju novi elementi]]
Tako obrađene gorive šipke također sadrže i teže izotope plutonija. Osim toga, neke atome neptunija pogađaju i [[neutron]]i energija iznad 6,27 MeV, pri čemu nastaju i manje količine plutonija <sup>236</sup>Pu. On se dalje raspada preko tzv. torijevog niza čime nastaje izotop [[talij]]a <sup>208</sup>Tl, poznat kao veoma snažan emiter gama zraka. Međutim, ako <sup>239</sup>Pu pogode ''brzi'', odnosno neusporeni neutroni i pri tome ga razbiju, prosječni broj novonastalih i otpuštenih neutrona po jednom atomskom jezgru je posebno visok. U takvom reaktoru, teoretski, mnogo više uranija <sup>238</sup>U može se prevesti u ''novi'' plutonij <sup>239</sup>Pu nego što će ga se istovremeno "potrošiti" putem raspada. Takva vrsta reaktora naziva se [[brzi oplodni reaktor]] odnosno "brza oplodnja". Ipak u praksi je do danas postignuta maksimalna stopa konverzije od 0,7 tako da danas ne postoji brzi oplodni reaktor koji bi se mogao komercijalno iskorištavati u industrijskom obimu.

Nakon iskorištenja u reaktoru, plutonij zajedno sa proizvodima cijepanja atoma i neupotrebljivim ostacima nuklearnog goriva, preostaje u gorivim šipkama. Takozvanim [[PUREX proces]]om iz tih ostataka se može izdvojiti plutonij, kao i potrebni uranij, u postrojenjima za preradu potrošenog nuklearnog goriva. Najprije se materijal rastvori u [[dušična kiselina|dušičnoj kiselini]] te se plutonij i uranij izdvajaju pomoću [[tri-n-butil fosfat]]a, dok se proizvodi cijepanja atoma i drugi nepoželjni ostaci odbacuju. Godišnje se tako preradi oko 20 [[tona]] plutonija, pretežno u obliku izotopa <sup>239</sup>Pu.<ref name="dtv"/>

Prodaja ili transport nuklearnog materijala (poput plutonija <sup>239</sup>Pu i <sup>241</sup>Pu) kao i materijala koji su potrebni za njegovo dobijanje, državama koje ne posjeduju [[nuklearno oružje]] zabranjeno je po članu 3. ugovora o zabrani širenja nuklearnog naoružanja pod kontrolom [[Međunarodna agencija za atomsku energiju|IAEA]].<ref name="abruest"/> U nekim državama poput Njemačke na snazi je poseban zakon o rukovanju i posjedovanju nuklearnog materijala. On, između ostalog, regulira pod kojim uslovima se nuklearni materijal može posjedovati ili nabavljati u Njemačkoj.<ref name="zakonatg"/>

== Biološki aspekti ==
Biološke funkcije plutonija nisu poznate. Neka istraživanja i ispitivanja se koncentriraju na djelovanja mikroba sa plutonijem, koja za cilj imaju sanaciju i dekontaminiranje njegovih skladišta i okoline.<ref name="eawag"/> Otkriveno je da neke enterobakterije iz roda ''[[Citrobacter]]'' mogu istaložiti plutonij(IV) iz vodenog rastvora u svoje ćelijske zidove pomoću aktivnosti fosfataze te ga povezati u lantan-fosfatne komplekse.<ref name="Macaskie"/>

== Reference ==
{{refspisak|2|refs=
<ref name="Greenwood">{{Cite book|author=Norman N. Greenwood, Alan Earnshaw|title=Chemie der Elemente|edition=1|publisher=VCH Verlagsgesellschaft|location=Weinheim|year=1988|isbn=3-527-26169-9}}</ref>
<ref name="fas_00818006">{{Cite web|url=http://www.fas.org/sgp/othergov/doe/lanl/pubs/00818006.pdf|title=Plutonium: An Element at odds with itself|publisher=Los Alamos Science|year=2000|number=26|format=pdf|access-date=19. 10. 2017}}</ref>
<ref name="kernchemiede">{{Cite web|url=http://www.kernchemie.de/Actinides/Plutonium/plutonium.html|website=kernchemie.de|title=Plutonium – Element mit vielen Facetten|language=de|access-date=19. 10. 2017}}</ref>
<ref name="nubase">{{Cite journal|author=G. Audi, O. Bersillon, J. Blachot, A. H. Wapstra|title=The NUBASE evaluation of nuclear and decay properties|publisher=Nuclear Physics A.|volume=729|year=2003|pages=105–110|url=http://amdc.in2p3.fr/nubase/Nubase2003.pdf|format=pdf|doi=10.1016/S0375-9474(97)00482-X|date=|journal=|access-date=11. 2. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20110720233206/http://amdc.in2p3.fr/nubase/Nubase2003.pdf|archive-date=20. 7. 2011|url-status=dead}}</ref>
<ref name="Macaskie">{{Cite journal|author=P. Yong, L. E. Macaskie|title=Bioaccumulation of Lanthanum, Uranium and Thorium, and Use of a Model System to develop a Method for the Biologically-mediated Removal of Plutonium from Solution|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-chemical-technology-and-biotechnology_1998-01_71_1/page/15|journal=J. Chem. Technol. Biotechnol.|volume=71|year=1998|pages=15–26|doi=10.1002/(SICI)1097-4660(199801)71:1<15::AID-JCTB773>3.0.CO;2-8}}</ref>
<ref name="brauer">{{Cite book|author=Georg Brauer|title=Handbuch der Präparativen Anorganischen Chemie|volume=2|edition=3|publisher=Enke|location=Stuttgart|year=1978|isbn=3-432-87813-3|page=1293}}</ref>
<ref name="eawag">[http://eawag-bbd.ethz.ch/periodic/elements/pu.html The Biochemical Periodic Tables – Plutonium].</ref>
<ref name="mardonpg">J. B. Ball, J. A. Lee, P. G. Mardon, J. A. L. Robertson: ''Determination de quelques proprietes physiques du plutonium metal.'' u: ''Memoires Scientifiques de la Revue de Metallurgie.'' 57, 1960, str. 49–56.</ref>
<ref name="daboss">{{Cite journal|author=S. Dabos-Seignon, J. P. Dancausse, R. Gering, S. Heathman; U. Benedict|title=Pressure induced phase transition in α-Pu|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-alloys-and-compounds_1993-01-11_190_2_0/page/n116|journal=Journal of Alloys and Compounds|volume=190|year=1993|pages=237–242|doi=10.1016/0925-8388(93)90404-B}}</ref>
<ref name="deltaPu">{{Cite journal|author=K. T. Moore, P. Söderlind, A. J. Schwartz, D. E. Laughlin|title=Symmetry and Stability of δ Plutonium: The Influence of Electronic Structure|journal=Physical Review Letters|volume=96|number=20|year=2006|pages=206402/1–206402/4|doi=10.1103/PhysRevLett.96.206402}}</ref>
<ref name="deltaprim">F. H. Ellinger: ''[https://www.osti.gov/scitech/biblio/4388211 Crystal structure of delta' plutonium and the thermal expansion characteristics of delta, delta' and epsilon plutonium]'', u: ''Journal of Metals.'' 8, 1956, str. 1256–1259.</ref>
<ref name="betaPu">{{Cite journal|author=W. H. Zachariasen, F. H. Ellinger|title=The Crystal Structure of beta Plutonium Metal|journal=Acta Cryst.|volume=16|year=1963|pages=369–375|doi=10.1107/S0365110X63000992}}</ref>
<ref name="5fseriesWHZ">{{cite journal|author=W. H. Zachariasen|title=Crystal Chemical Studies of the 5f-Series of Elements. XXIV. The Crystal Structure and Thermal Expansion of γ-Plutonium|journal=Acta Cryst.|volume=8|year=1955|pages=431–433|doi=10.1107/S0365110X55001357}}</ref>
<ref name="alfaPu">{{Cite journal|author=W. H. Zachariasen, F. H. Ellinger|title=The Crystal Structure of alpha Plutonium Metal|journal=Acta Cryst.|volume=16|year=1963|pages=777–783|doi=10.1107/S0365110X63002012}}</ref>
<ref name="zakonatg">[http://www.gesetze-im-internet.de/atg/index.html Zakon o mirnodopskoj upotrebi nuklearne energije i zaštiti od opasnosti], {{Simboli jezika|de|njemački}}</ref>
<ref name="dtv">''dtv-Atlas zur Chemie.'' vol. 1, dtv, 2000.</ref>
<ref name="abruest">[http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Aussenpolitik/Abruestung/Downloads/NVV/NVV.pdf Ugovor o zabrani atomskog oružja] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170312033250/http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Aussenpolitik/Abruestung/Downloads/NVV/NVV.pdf |date=12. 3. 2017 }}, Ministarstvo vanjskih poslova Njemačke, {{Simboli jezika|de|njemački}}</ref>
<ref name="Ringius">{{Cite book|author=Lasse Ringius|url=https://books.google.ba/books/about/Radioactive_Waste_Disposal_at_Sea.html?id=KyQed0O1m4EC&redir_esc=y|title=Radioactive waste disposal at sea – public ideas, transnational policy entrepreneurs, and environmental regimes|publisher=MIT Press|location=Cambridge|year=2001|isbn=0-262-18202-5|page=23|access-date=2. 5. 2012}}</ref>
<ref name="prger">[https://web.archive.org/web/20060413164948/http://www.iaea.org/NewsCenter/Focus/Chernobyl/pdfs/pr_ger.pdf Presseerklärung der IAEO zu Tschernobyl (1995) str. 9], (PDF).</ref>
<ref name="bulletin">{{Cite web|author=Pavel Podvig|url=http://thebulletin.org/can-us-russia-plutonium-disposition-agreement-be-saved9389|title=Can the US-Russia plutonium disposition agreement be saved?|publisher=Bulletin of the Atomic Scientists|datum=28. 4. 2016|access-date=25. 12. 2016|archive-date=26. 10. 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161026085915/http://thebulletin.org/can-us-russia-plutonium-disposition-agreement-be-saved9389|url-status=dead}}</ref>
<ref name="article639991">{{Cite web|author=Jürgen Schönstein, Hinrich Bäsemann|title=Plutonium in den Tiefen der Weltmeere|url=https://www.welt.de/print-welt/article639991/Plutonium-in-den-Tiefen-der-Weltmeere.html|access-date=2. 5. 2012|language=de}}</ref>
<ref name="PU244">{{Cite journal|author=D. C. Hoffman, F. O. Lawrence, J. L. Mewherter, F. M. Rourke|title=Detection of Plutonium-244 in Nature|journal=Nature|volume=234|year=1971|pages=132–134|doi=10.1038/234132a0}}</ref>
<ref name="Kernenergie-wissen">{{Cite web|url=http://www.kernenergie-wissen.de/plutonium.html|title=Was ist Plutonium?|website=kernenergie-wissen.de|language=de|access-date=24. 12. 2013|archive-date=24. 12. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131224221045/http://www.kernenergie-wissen.de/plutonium.html|url-status=bot: unknown}}</ref>
<ref name="museumgeh">{{Cite web |url=http://www.deutsches-museum.de/archiv/archiv-online/geheimdokumente/forschungszentren/wien-heidelberg-strassburg/weizsaecker-energie-aus-u238/ |title=Carl Friedrich von Weizsäcker: Eine Möglichkeit der Energiegewinnung aus Uran 238, 17. Juli 1940 |publisher=Deutsches Museum |work=Geheimdokumente zum deutschen Atomprogramm 1938–1945 |access-date=13. 12. 2016}}</ref>
<ref name="Peppard">{{cite journal|author=D. F. Peppard, M. H. Studier, M. V. Gergel, G. W. Mason, J. C. Sullivan, J. F. Mech|title=Isolation of Microgram Quantities of Naturally-occurring Plutonium and Examination of its Isotopic Composition|journal=J. Am. Chem. Soc.|volume=73|number=6|year=1951|pages=2529–2531|doi=10.1021/ja01150a034}}</ref>
<ref name="Cunningham">{{Cite journal|author=B. B. Cunningham, L. B. Werner|title=The First Isolation Of Plutonium|journal=Journal of the American Chemical Society|volume=71|number=5|year=1949|pages=1521–1528|doi=10.1021/ja01173a001}}</ref>
<ref name="heiswurf">{{Cite web |author=Markus Becker |url=http://www.spiegel.de/wissenschaft/mensch/nuklear-forensik-heisenberg-wuerfel-verraet-details-ueber-hitlers-atomprogramm-a-614227.html |title=Nuklear-Forensik: "Heisenberg-Würfel" verrät Details über Hitlers Atomprogramm |work=Spiegel Online |datum=19. 3. 2009 |access-date=13. 12. 2016}}</ref>
<ref name="PhysRev69">{{Cite journal|author=G. T. Seaborg, E. McMillan, J. W. Kennedy, A. C. Wahl|title=Radioactive Element 94 from Deuterons on Uranium|journal=Physical Review|volume=69|number=7–8|year=1946|page=366–367|doi=10.1103/PhysRev.69.367}}</ref>
<ref name="PhysRev70">{{Cite journal|author=J. W. Kennedy, G. T. Seaborg, E. Segrè, A. C. Wahl|title=Properties of Element 94|journal=Physical Review|volume=70|number=7–8|year=1946|pages=555–556|doi=10.1103/PhysRev.70.555}}</ref>
<ref name="binder">{{Cite book|author=Harry H. Binder|title=Lexikon der chemischen Elemente|publisher=S. Hirzel Verlag|location=Stuttgart|year=1999|isbn=3-7776-0736-3|pages=469–476}}</ref>
<ref name="lide">{{Cite book|editor=David R. Lide|title=CRC Handbook of Chemistry and Physics|year=2009|url=https://archive.org/details/crchandbookchemi00lide_960|edition=90|publisher=CRC Press/Taylor and Francis|location=Boca Raton, FL|chapter=Magnetic Susceptibility of the Elements and Inorganic Compounds|pages=[https://archive.org/details/crchandbookchemi00lide_960/page/n1179 4]-145|isbn=9781420090840}}</ref>
}}
{{Commonscat|Plutonium}}

== Literatura ==
* {{cite book |title = Lehrbuch der Anorganischen Chemie |author = A. F. Holleman, E. Wiberg, N. Wiberg |publisher = de Gruyter |year = 2007 |location = Berlin |isbn = 978-3-11-017770-1 |ref = CITEREFHolleman2007}}

{{Nuklearna tehnologija}}
{{PSE}}

[[Kategorija:Hemijski elementi]]