Izvorni kôd stranice Paladij

{{Infokutija hemijski element
| Hemijski element = Paladij
| Simbol = Pd
| Atomski broj = 46
| Serija = [[Prelazni metal]]i
| Grupa = 10
| Perioda = 5
| Blok = d
| Slika = [[Datoteka:Palladium 1.jpg|180px]]
| Boja serije = LightCoral
| Izgled = srebreno bijeli metal
| Zastupljenost = 1,1 · 10<sup>-6</sup>
| Atomska masa = 106,42(1)<ref name="ciaaw" />
| Atomski radijus = 140
| Atomski radijus izračunat = 169
| Kovalentni radijus = 139
| Van der Waalsov radijus = 163
| Elektronska konfiguracija = &#x5B;[[Kripton|Kr]]&#x5D; 4d<sup>10</sup>5s<sup>0</sup>
| Izlazna energija = 
| Elektroni u energetskom nivou = 2, 8, 18, 18, 0
| Energija ionizacije_1 = 804,4
| Energija ionizacije_2 = 1870
| Energija ionizacije_3 = 3177
| Agregatno stanje = čvrsto
| Mohsova skala tvrdoće = 4,75
| Struktura kristala = kubna plošno centrirana
| Gustoća = 11990<ref name="greenwood" />
| Gustoća_K = 293,15
| Magnetizam = paramagnetičan (<math>\chi_{m}</math> = 8,0 · 10<sup>−4</sup>)<ref name="weast" />
| Tačka topljenja_K = 1828,05
| Tačka topljenja_C = 1554,90
| Tačka ključanja_K = 3233-3236
| Tačka ključanja_C = 2960<ref name="zhang" />-2963<ref name="crclide" />
| Molarni volumen = 8,56 · 10<sup>-6</sup>
| Toplota isparavanja = 380<ref name="zhang" />
| Toplota topljenja = 17,6
| Pritisak pare = 1,33
| Pritisak pare_K = 1825
| Brzina zvuka = 3070
| Brzina zvuka_K = 293,15
| Specifična toplota = 240<ref name="Chemicool" />
| Specifična toplota_K =
| Specifična električna provodljivost = 9,26 · 10<sup>6</sup>
| Specifična električna provodljivost_K = 
| Toplotna provodljivost = 72
| Toplotna provodljivost_K = 
| Oksidacioni broj = 0, '''+2''', +4
| Oksidi = PdO
| Elektrodni potencijal = 0,915 [[Volt|V]] (Pd<sup>2+</sup> + 2e<sup>-</sup> → Pd)
| Elektronegativnost = 2,20
| Oznaka upozorenja = ''prah''<br />{{Oznake upozorenja|F|Xi}}
| Oznake upozorenja R = {{Oznake upozorenja R|11|36/37/38}}
| Oznake upozorenja S = {{Oznake upozorenja S|7/9|16|26|36}}
| Radioaktivan = Ne
| Izotopi = 
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 100
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 3,63 [[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 1,593
| Tipraspada1ZP = <sup>100</sup>Rh
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 101
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada =  8,47 [[Sat (jedinica)|h]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 1,980
| Tipraspada1ZP = <sup>101</sup>Rh
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 102
| Rasprostranjenost u prirodi = 1,02
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 103
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 16,991 [[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 0,543
| Tipraspada1ZP = <sup>103</sup>Rh
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 104
| Rasprostranjenost u prirodi = 11,14
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 105
| Rasprostranjenost u prirodi = 22,33
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 106
| Rasprostranjenost u prirodi = 27,33
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 107
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 6,5 · 10<sup>6</sup> [[godina|god]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 0,033
| Tipraspada1ZP = <sup>107</sup>[[Srebro|Ag]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 108
| Rasprostranjenost u prirodi = 26,46
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 109
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 13,7012 [[Sat (jedinica)|h]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 1,116
| Tipraspada1ZP = <sup>109</sup>[[Srebro|Ag]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 110
| Rasprostranjenost u prirodi = 11,72
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 111
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 23,4 [[minuta|min]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 2,190
| Tipraspada1ZP = <sup>111</sup>Ag
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Pd
| Maseni broj = 112
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 21,03 [[Sat (jedinica)|h]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 0,288
| Tipraspada1ZP = <sup>112</sup>Ag
}}
|}}
'''Paladij''' je [[hemijski element]] sa simbolom '''Pd''' i [[atomski broj|atomskim brojem]] 46. On je rijetki, blistavi srebreno-bijeli metal, kojeg je 1803. otkrio [[William Hyde Wollaston]]. Dobio je ime po [[asteroidi|asteroidu]] [[2 Pallas|Pallasu]], a koji je i sam dobio naziv po [[epitet]]u [[Grčka mitologija|grčke božice]] [[Atina (mitologija)|Atine]], kada je ona ubila Paladu, [[Triton (mitologija)|Tritonovu]] kćerku. Paladij, [[platina]], [[rodij]], [[rutenij]], [[iridij]] i [[osmij]] čine grupu elemenata koja se naziva platinska grupa metala. Oni imaju dosta slične hemijske osobine, a paladij ima najnižu [[talište|tačku topljenja]] i najmanju gustoću među njima.

Više od polovine proizvodnje paladija i njegovog kongenera platine koristi se za katalitičke konvertere za vozila, gdje se preko 90% štetnih gasova iz [[automobil]]skih auspuha ([[ugljikovodik]]a, [[ugljik-monoksid]]a i [[dušik-dioksid]]a) pretvara u manje štetne supstance ([[dušik]], [[ugljik-dioksid]] i vodenu paru). Paladij se također koristi i u elektronici, zubnoj medicini i medicini uopće, prečišćavanju vodika, hemijskim aplikacijama, prečišćavanju površinskih voda te za izradu [[nakit]]a. Paladij igra ključnu ulogu u tehnologiji gorivih ćelija, gdje se kombinacijom vodika i [[kisik]]a proizvode [[električna energija]], toplota i voda.

Depoziti ruda paladija i drugih metala iz platinske grupe su rijetki, a najobilatiji depoziti pronađeni su u pojasu norita u Bushveld kompleksu, koji se pokriva Transvaalski bazen u Južnoafričkoj Republici, te u kompleksu Stillwater u [[Montana|Montani]] u SAD-u, u distriktu Thunder Bay u [[Ontario|Ontariju]] u Kanadi i kompleksu [[Norilsk]] u Rusiji. Osim toga, jedan od važnih izvora paladija i recikliranje, većinom iz rashodovanih katalitičkih konvertora. Brojne aplikacije i ograničeni izvori paladija uzrok su da je ovaj metal ima veliki značaj među [[berza]]nskim investitorima.

== Historija ==
William Hyde Wollaston je zabilježio [[Otkriće hemijskih elemenata|otkriće]] novog plemenitog metala u julu 1802. u svom laboratorijskom dnevniku te mu u augustu iste godine dao ime ''palladium''. Wollaston je prečistio dovoljno materijala i, bez objave ko ga je otkrio, ponudio ga maloj prodavnici u kvartu [[Soho]] u aprilu 1803. Nakon burnih kritika da se zapravo radi o leguri platine i [[živa|žive]], od strane hemičara Richarda Chenevixa, Wollaston je anonimno ponudio nagradu od 20 [[Britanska funta|funti]] za 20 graina (oko 1,296 [[gram]]a) sintetičke paladijske ''legure''.<ref name="contr" /> [[Richard Chenevix]] je 1803. dobio [[Copleyjeva medalja|Copleyjevu medalju]] nakon što je objavio svoje eksperimente o paladiju. Wollaston je pri objavi svog otkrića elementa [[rodij]]a 1804. spomenuo i svoj rad o paladiju.<ref name="Disco" /><ref name="crude" /> Da je on otkrio paladij, objavio je u publikaciji 1805. godine.<ref name="contr"/><ref name="Substances" />

Ime ovom elementu je dao Wollaston 1802. po asteroidu Pallasu, koji je otkriven dva mjeseca ranije.<ref name="crclide" /> Wollaston je paladij izdvojio iz sirove rude [[platina|platine]] porijeklom iz [[Južna Amerika|Južne Amerike]], tako što je rudu rastvorio u [[Aqua regia|carskoj vodi]] (zlatotopki), rastvor je neutralizirao [[natrij-hidroksid]]om, te je platinu istaložio kao amonij-hloroplatinat sa amonij-hloridom. Zatim je dodao živa-cijanid te je nastao spoj [[paladij(II)-cijanid]], koji je dalje zagrijavao da bi se izdvojio metalni paladij.<ref name="Disco"/> Jedno vrijeme [[paladij-hlorid]] je bio propisivan kao tretman za [[tuberkuloza|tuberkulozu]] u dozama od po 0,065 g dnevno (otprilike 1&nbsp;mg po kilogramu tjelesne težine). Ovaj tretman imao je mnoge negativne popratne efekte, te je kasnije zamijenjen mnogo efektivnijim lijekovima.<ref name="prasad" />

Sve do 2000. [[Rusija|ruska]] ponuda paladija na svjetskom tržištu neprestano je bila odgađana i prekidana<ref name="bullion" /> jer u to vrijeme iz političkih razloga nije bila odobrena izvozna kvota. Uslijedila je panika na tržištu koja je podigla cijene paladija na rekordni nivo od 1.100 [[američki dolar|US$]] po [[unca|unci]] u januaru 2001.<ref name="chart-all" /> Otprilike u isto vrijeme, američka [[Ford|automobilska kompanija Ford]], plašeći se da bi proizvodnja automobila bila ugrožena zbog mogućeg nedostatka paladija na tržištu, uskladištila je velike količine metala kupljene u vrijeme kada je cijena bila najviša. Međutim, kada su cijene pale u proljeće 2001. Ford je izgubio gotovo 1 milijardu dolara.<ref name="fordloss" /> Svjetska potražnja za paladijem povećala se od 100 tona u 1990. do gotovo 300 tona u 2000. godini. Svjetska proizvodnja paladija iz rudnika bila je 222 tone u 2006. prema podacima Američkog geološkog zavoda.<ref name="USGS07CS"/> Većina paladija je potrošena za katalizatore u automobilskoj industriji.<ref name="Kiel"/> Trenutno postoji zabrinutost oko kontinuiteta ponude paladija zbog ruskih vojnih manevara u Ukrajini, djelimično i kao sankcije koje mogu sputati izvoz ruskog paladija. Bilo kakva ograničenja u vezi izvoza ovog metala iz Rusije mogla bi pogoršati ionako loša očekivanja u vezi velikog deficita paladija na tržištu.<ref name="Rudarakanchana" />

== Osobine ==
Paladij pripada [[10. grupa hemijskih elemenata|10. grupi elemenata]] u periodnom sistemu, ali ima veoma neuobičajenu konfiguraciju svojih vanjskih elektronskih ljuski u odnosu na druge članove 10. grupe (vidi [[niobij]] (41), [[rutenij]] (44) i rodij (45)), jer ima manje popunjenih elektronskih ljuski od elemenata koji mu direktno prethode (fenomen koji je jedinstven za paladij). Po tome, njegova valentna ljuska ima 18 elektrona, deset više od valentnih ljusaka plemenitih gasova od [[neon]]a i dalje, koji imaju osam.

{| class="wikitable floatleft" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0"
|-
![[Atomski broj|Z]] !! [[Hemijski element|Element]] !! [[Atomska orbitala|br. elektrona po ljusci]]
|-
| 28 || [[nikl]] || 2, 8, 16, 2 (or 2, 8, 17, 1)
|-
| 46 || paladij || 2, 8, 18, 18
|-
| 78 || [[platina]] || 2, 8, 18, 32, 17, 1
|-
| 110 || [[darmštatij]] || 2, 8, 18, 32, 32, 16, 2 (pretpostavljeno)
|}

Paladij je mehki srebreno-sjajni metal koji dosta nalikuje platini. On ima najmanju gustoću i najnižu [[talište|tačku topljenja]] među svim metalima platinske grupe. Dosta je [[Duktilnost|duktilan]] kada se [[žarenje|žari]] a kada se hladno obrađuje povećava mu se tvrdoća i čvrstoća. Polahko se rastvara u koncentriranoj [[dušična kiselina|dušičnoj kiselini]], u vrućoj koncentriranoj [[sumporna kiselina|sumpornoj kiselini]], a kada se fino isitni, i u [[hlorovodična kiselina|hlorovodičnoj]].<ref name="crclide" /> Njegova uobičajena [[oksidacijsko stanje|oksidacijska stanja]] su 0, +1, +2 i +4. Do danas poznato je relativno mali broj spojeva paladija koji bez sumnje imaju oksidacijsko stanje +3, mada su takvi spojevi pretpostavljeni kao međuspojevi u mnogim kuplovanim reakcija gdje se paladij koristi kao [[katalizator]].<ref name="poweres" /> U 2002. prvi put je objavljeno otkriće spoja sa paladijem(VI).<ref name="chenw" /><ref name="crabtree" />

=== Izotopi ===
Paladij u prirodi se sastoji iz sedam [[izotop]]a, među kojima je šest stabilnih. Najstabilniji radioizotop je [[Paladij-107|<sup>107</sup>Pd]] koji ima [[vrijeme poluraspada]] od 6,5 miliona godina (u sastavu prirodnog paladija), slijedi [[Paladij-103|<sup>103</sup>Pd]] sa vremenom poluraspada od 17 dana te <sup>100</sup>Pd koji ima vrijeme poluraspada od 3,63 dana. Opisano je i pronađeno 18 drugih radioizotopa sa atomskim masama koje se kreću od 90.94948(64) [[jedinica atomske mase|u]] (<sup>91</sup>Pd) do 122.93426(64) u (<sup>123</sup>Pd).<ref name="Weights" /> Većina ovih izotopa ima vremena poluraspada kraća od 30 minuta, osim <sup>101</sup>Pd (vrijeme poluraspada: 8,47h) i <sup>112</sup>Pd (21 sat).<ref name="NUBASE" />

Za izotope sa vrijednostima atomskih masa manjim od mase najrasprostranjenijeg stabilnog izotopa <sup>106</sup>Pd, osnovni način raspada je [[elektronski zahvat]] a primarni proizvod raspada je [[rodij]]. Osnovni način raspada za one izotope Pd koji imaju atomsku masu višu od 106 jeste beta raspad a osnovni proizvod kod takvog raspada je [[srebro]].<ref name="NUBASE"/> Radiogensko <sup>107</sup>Ag je proizvod raspada <sup>107</sup>Pd a prvi put je otkriveno 1978.<ref name="Geophysical" /> u meteoritu koji je pao 1976.<ref name="mexico" /> kod Santa Clare, Durango, Meksiko. Otkrivači su tvrdili da se [[koalescencija]] i diferencijacija malih planeta sa željeznim jezgrom desila 10 miliona godina nakon [[nukleosinteza|nukleosintetskog]] događaja. Korelacija izotopa <sup>107</sup>Pd i srebra uočena u nebeskim tijelima koji su istopljena nakon nastanka [[Sunčev sistem|Sunčevog sistema]], mora reflektirati prisustvo kratkoživućih nuklida u ranom Sunčevom sistemu.<ref name="Wasserburg" />

== Rasprostranjenost ==
[[Datoteka:2005palladium (mined).PNG|thumb|Proizvodnja paladija u svijetu 2005.]]
U 2007. [[Rusija]] je bila najveći proizvođač paladija sa 44% od ukupne svjetske proizvodnje. Slijedile su je [[Južnoafrička Republika]] sa 40% udjela, [[Kanada]] sa 6% i [[Sjedinjene Američke Države]] sa 5%. Ove četiri države su jedini veći i značajniji proizvođači paladija.<ref name="USGS07CS" /><ref name="USGS07YB" />

Paladij se može pronaći kao samorodni metal [[legura|legiran]] sa zlatom i drugim metalima platinske grupe u aluvijalnim depozitima na [[Ural (planina)|Uralskom gorju]], [[Australija|Australiji]], [[Etiopija|Etiopiji]], Sjevernoj i Južnoj Americi. Međutim, za proizvodnju paladija ti depoziti igraju malu ulogu. Mnogo važniji komercijalni izvori su depoziti [[nikl]]ove i [[bakar]]ne rude u bazenu Sudbury, [[Ontario]] i depoziti [[Norilsk]]-Talnakh u [[Sibir]]u. Drugi veći depoziti su greben Merensky unutar kompleksa Bushveld u Južnoafričkoj Republici, te kompleks Stillwater u [[Montana|Montani]] i zona željezne rude Roby u kompleksu Lac des Îles u Ontariju, koji su druga dva izvora paladija u Kanadi i SAD.<ref name="USGS07CS"/><ref name="USGS07YB"/> Paladij se nalazi u sastavu rijetki minerala [[cooperit]]a<ref name="Compositional" /> i [[polarit]]a.<ref name="Genkin" />

Paladij se također proizvodi i u [[nuklearna fisija|fisijskim reaktorima]] te se može izdvojiti iz iskorištenog nuklearnog goriva mada se ovaj izvor ne koristi. Nijedno od postojećih nuklearnih postrojenja nije opremljeno za izdvajanje paladija iz [[radioaktivni otpad|radioaktivnog otpada]].<ref name="Platinoids" />

== Upotreba ==
[[Datoteka:25 rubles palladium 1989 Ivan III.jpg|thumb|lijevo|Sovjetska komemorativna kovanica od 25 [[ruska rublja|rublji]] iz 1989. godine, načinjena od 99,9% čistog paladija]]
Danas se paladij najviše upotrebljava u katalitičkim konvertorima (automobilskim ''katalizatorima'').<ref name=unctad/> Također se koristi i kao [[nakit]], u [[stomatologija|stomatologiji]],<ref name=unctad/><ref name="Restorative" /> za izradu skupocjenih satova, testova za mjerenje glukoze u krvi, svjećica za avione i proizvodnju [[hirurgija|hirurških]] instrumenata i električnih kontakata.<ref name="Jewelry" /> Paladij se također koristi za izradu profesionalnih koncertnih [[flauta]].<ref name="Nancy" /> Kao tržišna roba, poluga paladija ima ISO valutni kod '''XPD''' i 964. Paladij je jedan od samo četiri metala koja imaju takve kodove, druga tri su [[zlato]], [[srebro]] i platina.<ref name="Weithers" /> Zbog njegove osobine da apsorbira vodik, paladij je ključna komponenta za kontroverzne eksperimente [[hladna fuzija|hladne fuzije]] koji počeli 1989. godine.

== Spojevi ==
[[Datoteka:PdOxide.jpg|thumb|lijevo|[[Paladij(II)-oksid]] se stvara na površini metala kad se zagrije na zraku iznad 800 °C]]
[[Datoteka:Palladium(II) chloride.jpg|thumb|lijevo|[[Paladij(II)-hlorid]]]]
Paladij ne reagira sa [[kisik]]om pri sobnoj temperaturi pa se stoga, izložen [[zrak]]u, ne pasivizira i ne tamni. Tek kada se zagrije na 800&nbsp;°C, na njegovoj površini nastaje sloj paladij(II)-oksida (PdO). Sporo tamni na vlažnom zraku koji sadrži [[sumpor]].<ref name="craig" /> Paladij pretežno postoji u oksidacijskim stanjima 0, +2 i +4, mada je [[oksidacijsko stanje]] +4 vrlo rijetko. Jedan od najpoznatijih primjera paladija(IV) je spoj [[heksahloropaladat(IV)]], [PdCl<sub>6</sub>]<sup>2−</sup>.

Elementarni paladij reagira s [[hlor]]om dajući [[paladij(II)-hlorid]], u dušičnoj kiselini se rastvara te se nakon dodavanja [[Sirćetna kiselina|sirćetne kiseline]] taloži kao [[paladij(II)-acetat]]. Ta dva spoja zajedno sa [[paladij(II)-bromid|bromidom]] su reaktivni i relativno jeftini, što ih čini pogodnim ulaznim sirovinama u hemiji paladija. Sva tri spoja nisu monomerski; hlorid i bromid često moraju biti refluksirani u [[acetonitril]]u da bi se dobili mnogo reaktivniji acetonitrilski kompleksni monomeri, naprimjer:<ref name="gordon" /><ref name="dvornikova" />
:PdX<sub>2</sub> + 2 MeCN → PdX<sub>2</sub>(MeCN)<sub>2</sub> (X = Cl, Br)

Paladij(II)-hlorid je osnovni polazni materijal za mnoge druge paladijske katalizatore. On se između ostalog koristi za proizvodnju heterogenih paladijskih katalizatora: paladij na [[barij-sulfat]]u, paladij na [[ugljik]]u i paladij-hlorid na ugljiku.<ref name="ralf" /> Reagira sa trifenilfosfinom u koordinatnim rastvaračima dajući vrlo korisni katalizator [[bis(trifenilfosfin)paladij(II)-dihlorid]].<ref name="suzuki" /> Ukoliko je potrebno, katalizator se može napraviti i ''[[in situ]]''.

: PdCl<sub>2</sub> + 2 PPh<sub>3</sub> → PdCl<sub>2</sub>(PPh<sub>3</sub>)<sub>2</sub>

Redukcija ovog fosfinskog kompleksa sa [[hidrazin]]om uz više fosfina daje [[tetrakis(trifenilfosfin)paladij(0)]],<ref name="satek" /> jedan od dva najvažnija kompleksa paladija(0):

:2 PdCl<sub>2</sub>(PPh<sub>3</sub>)<sub>2</sub> + 4 PPh<sub>3</sub> + 5 [[Hidrazin|N<sub>2</sub>H<sub>4</sub>]] → 2 Pd(PPh<sub>3</sub>)<sub>4</sub> + N<sub>2</sub> + 4 N<sub>2</sub>H<sub>5</sub><sup>+</sup>Cl<sup>−</sup>

Drugi veoma važni kompleks paladija(0), [[tris(dibenzilidenaceton)dipaladij(0)]] (Pd<sub>2</sub>(dba)<sub>3</sub>), dobija se redukcijom [[natrij-tetrahlorpaladat]]a u prisustvu [[dibenzilidenaceton]]a.<ref name="takahasi" /> Kompleks paladija s mješanom valencom Pd<sub>4</sub>(CO)<sub>4</sub>(OAc)<sub>4</sub>Pd(acac)<sub>2</sub> gradi beskrajnu lančanu Pd strukturu, sa naizmjenično vezanim jedinicama Pd<sub>4</sub>(CO)<sub>4</sub>(OAc)<sub>4</sub> i Pd(acac)<sub>2</sub>.<ref name=r1 /> Velika većina reakcija gdje spojevi paladija služe kao katalizatori su općenito poznate kao kuplovane reakcije katalizirane paladijem. Istaknuti primjeri uključuju Heckovu, Suzukijevu (po japanskom naučniku [[Akira Suzuki|Akiri Suzukiju]], dobitniku Nobelove nagrade 2010.) i Stillevu reakciju. [[Paladij(II)-acetat]], [[tetrakis(trifenilfosfin)paladij(0)]] (Pd(PPh<sub>3</sub>)<sub>4</sub> i [[tris(dibenzilidenaceton)dipaladij(0)]] (Pd<sub>2</sub>(dba)<sub>3</sub>) su korisni u ovom aspektu, bilo kao katalizatori ili kao polazne tačke za dobijanje katalizatora.<ref name="crabtree2" />

== Otrovnost ==
Otrovnost metalnog paladija je veoma slaba. Kada se unese u čovjekov organizam, vrlo slabo se [[Apsorpcija (farmakokinetika)|apsorbira]]. Neke biljke poput [[vodeni zumbul|vodenog zumbula]] (''Eichhornia crassipes'') mogu uginuti i od vrlo niskih koncentracija soli paladija. Većina drugih biljaka tolerira paladij, mada neki pokazatelji upućuju da koncentracije iznad 0,0003% mogu utjecati na rast biljaka. Visoke doze paladija mogu biti otrovne. Testovi na [[glodari]]ma pokazale su neke kancerogene simptome, mada ne postoji jasan dokaz da ovaj element ima negativne efekte na ljude.<ref name="Building" />

Fino isitnjeni metalni paladij se može lahko zapaliti (piroforan). Kao metal iz platinske grupe, u većim komadima je relativno inertan. Mada postoje neki izvještaji o kontaktnom [[dermatitis]]u, količina podataka o efektima izlaganja paladiju je ograničena. Postoje dokazi da osobe koje [[alergija|alergično]] reagiraju na paladij također reagiraju i na [[nikl]], što ukazuje da je poželjno zaobići korištenje zubnih legura koje sadrže paladij kod takvih pacijenata.<ref name="Kiel" /><ref name="Fathi" /><ref name="wataha1996" /><ref name="Aberer" /><ref name="Wataha2010" />

Manje količine paladija se otpuštaju iz auspuha automobila opremljenih katalizatorskim konvertorima. Takvo jedno vozilo otpušta između 4 i 108&nbsp;ng čestica paladija po pređenom kilometru. Ukupno uzimanje paladija u hrani procjenjuje se na manje od 2&nbsp;µg dnevno po osobi. Drugi mogući izvor paladija su legure koje se koriste za popravke zuba. U tim slučajevima moguće uzimanje paladija u organizam se procjenjuje na manje od 15&nbsp;µg dnevno po osobi. Međutim, osobe koje rade s ovim metalom ili nekim njegovim spojevima mogu imati znatno veće količine njegovog unosa u organizam. Kod rastvorljivih spojeva poput [[paladij-hlorid]]a, oko 99% uzete količine se izbaci iz tijela za oko tri dana.<ref name="Kiel"/>

Srednja smrtonosna doza (LD<sub>50</sub>) rastvorenih spojeva paladija za miševe je 200&nbsp;mg/kg oralno i 5&nbsp;mg/kg intravenoznom primjenom.<ref name="Kiel"/>
{{raščistiti}}

== Reference ==
{{refspisak|3|refs=
<ref name="contr">{{cite journal|doi = 10.1080/00033797800200431|title = The Wollaston/Chenevix controversy over the elemental nature of palladium: A curious episode in the history of chemistry|year= 1978|author = Usselman Melvyn|journal = Annals of Science|volume = 35|issue = 6|pages = 551–579}}</ref>
<ref name="Disco">{{cite journal|journal=Platinum Metals Review|url=http://www.platinummetalsreview.com/dynamic/article/view/47-4-175-183|title=Rhodium and Palladium – Events Surrounding Its Discovery|author=Griffith, W. P.|volume=47|issue=4|year=2003|pages=175–183|access-date=9. 10. 2015|archive-date=19. 4. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130419230209/http://www.platinummetalsreview.com/article/47/4/175-183/|url-status=dead}}</ref>
<ref name="crude">{{cite journal |title= On a New Metal, Found in Crude Platina |author=W. H. Wollaston |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London |volume=94 |year=1804 |pages=419–430 |doi=10.1098/rstl.1804.0019| url = http://books.google.com/books?id=7AZGAAAAMAAJ&pg=PA419}}</ref>
<ref name="Substances">{{cite journal|title = On the Discovery of Palladium; With Observations on Other Substances Found with Platina|author= W. H. Wollaston|journal =Philosophical Transactions of the Royal Society of London|volume = 95|year = 1805|pages = 316–330|doi = 10.1098/rstl.1805.0024}}</ref>
<ref name="prasad">{{cite journal|title=The Art of Meeting Palladium Specifications in Active Pharmaceutical Ingredients Produced by Pd-Catalyzed Reactions|author=Christine E. Garrett; Prasad, Kapa|journal= Advanced Synthesis & Catalysis|volume=346 |issue=8 |year=2004 |pages=889–900 |doi=10.1002/adsc.200404071}}</ref>
<ref name="bullion">{{cite web |publisher=The London Bullion Market Association |work=The LBMA Precious Metals Conference 2003 |title=Russian PGM Stocks |author=Alan Williamson |url=http://www.lbma.org.uk/assets/5d_Williamson_lbmaconf2003.pdf |access-date=2. 10. 2010 |archive-date=21. 10. 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131021171646/http://www.lbma.org.uk/assets/5d_Williamson_lbmaconf2003.pdf |url-status=dead }}</ref>
<ref name="chart-all">{{cite web |url=http://www.infomine.com/investment/metal-prices/palladium/all/ |title=Historical Palladium Prices and Price Chart |access-date=27. 1. 2015|publisher=InvestmentMine}}</ref>
<ref name="fordloss">{{cite web|datum=16. 1. 2002|title=Ford fears first loss in a decade|publisher=BBC News|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/1763406.stm|access-date=19. 9. 2008}}</ref>
<ref name="USGS07CS">{{cite web|publisher=Geološki zavod SAD|datum=1. 1. 2007|title=Platinum-Group Metals|work=Mineral Commodity Summaries|url= http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/platinum/platimcs07.pdf}}</ref>
<ref name="Kiel">{{cite journal|author= Kielhorn Janet; Melber Christine ''et al.'' |title = Palladium – A review of exposure and effects to human health|journal = International Journal of Hygiene and Environmental Health|volume = 205|issue = 6|pages = 417–32|year= 2002|pmid = 12455264|doi = 10.1078/1438-4639-00180}}</ref>
<ref name="Rudarakanchana">{{cite news |author=Nat Rudarakanchana |datum=27. 3. 2014 |title=Why A Palladium Fund Has Launched In South Africa |url=http://www.investing.com/news/commodities-news/why-a-palladium-fund-has-launched-in-south-africa-274267|publisher=Investing.com}}</ref>
<ref name="USGS07YB">{{cite web|publisher=Geološki zavod SAD |datum=1. 1. 2007|title=Platinum-Group Metals|work=Mineral Yearbook 2007|url= http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/platinum/myb1-2007-plati.pdf}}</ref>
<ref name="Compositional">{{cite journal|journal=Mineralogical Magazine|year=1994|volume=58|issue= 2|pages=223–234|title=Compositional variation of cooperite, braggite, and vysotskite from the Bushveld Complex|author=Sabine M. C. Verryn; Roland K. W. Merkle|doi=10.1180/minmag.1994.058.391.05}}</ref>
<ref name="Genkin">{{cite journal|author= Genkin A. D.; Evstigneeva T. L.|year = 1986 |title = Associations of platinum- group minerals of the Norilsk copper-nickel sulfide ores|journal = Economic Geology|volume = 8l|pages = 1203–1212|doi = 10.2113/gsecongeo.81.5.1203|issue = 5}}</ref>
<ref name="Platinoids">{{cite journal|title = Recovery of Value Fission Platinoids from Spent Nuclear Fuel. Part I PART I: General Considerations and Basic Chemistry|url = http://www.platinummetalsreview.com/pdf/pmr-v47-i2-074-087.pdf|author = Zdenek Kolarik; Edouard V. Renard|journal = Platinum Metals Review|volume = 47|issue = 2|year = 2003|pages = 74–87|access-date = 10. 10. 2015|archive-date = 24. 9. 2015|archive-url = https://web.archive.org/web/20150924074448/http://www.platinummetalsreview.com/pdf/pmr-v47-i2-074-087.pdf|url-status = dead}}</ref>
<ref name=unctad>{{cite web|publisher = United Nations Conference on Trade and Development|url = http://www.unctad.org/infocomm/anglais/palladium/uses.htm|title = Palladium|access-date=5. 2. 2007|archive-url = https://web.archive.org/web/20061206003556/http://www.unctad.org/infocomm/anglais/palladium/uses.htm|archive-date=6. 12. 2006|access-date=11. 10. 2015|url-status = dead}}</ref>
<ref name="Restorative">{{cite journal|journal = Platinum Metals Review|title = Palladium in Restorative Dentistry: Superior Physical Properties make Palladium an Ideal Dental Metal|author = Roy Rushforth|volume = 48|issue = 1|year = 2004|url = http://www.platinummetalsreview.com/article/48/1/30-31/|access-date = 11. 10. 2015|archive-date = 24. 9. 2015|archive-url = https://web.archive.org/web/20150924074122/http://www.platinummetalsreview.com/article/48/1/30-31/|url-status = dead}}</ref>
<ref name="Jewelry">{{cite book|title = Jewelry-making through history: an encyclopedia|author = Rayner W. Hesse|publisher = Greenwood Publishing Group|year= 2007|page = 146|url = http://books.google.com/?id=DIWEi5Hg93gC&pg=PA146|chapter = palladium|isbn = 978-0-313-33507-5}}</ref>
<ref name="Nancy">{{cite book|title = The flute book: a complete guide for students and performers|author = Nancy Toff|publisher = Oxford University Press|year= 1996|page =20 |isbn = 978-0-19-510502-5 |url = http://books.google.com/?id=pCSanDD4CtsC&pg=PA20}}</ref>
<ref name="Weithers">{{cite book|url = http://books.google.com/books?id=2neeMTPKtEMC&pg=PA34|chapter = Precious Metals|page =34|title = Foreign exchange: a practical guide to the FX markets|isbn = 978-0-471-73203-7|author = Weithers, Timothy Martin|year= 2006}}</ref>
<ref name="craig">{{cite book|author=Craig Bruce D.; Anderson David S. |title=Handbook of corrosion data |year=1995 |publisher=ASM International |isbn=978-0-87170-518-1|page=126 |url=http://books.google.com/books?id=KXwgAZJBWb0C&pg=RA1-PT126|chapter= Atmospheric Environment}}</ref>
<ref name="gordon">{{cite journal|title =Bis(Benzonitrile)Dichloro Complexes of Palladium and Platinum|pages =60–63|journal=Inorganic Syntheses|volume= 28|doi =10.1002/9780470132593.ch13|year=1990|author=Gordon K. Anderson; Minren Lin; Sen Ayusman ''et al.''|series =Inorganic Syntheses|isbn =978-0-470-13259-3}}</ref>
<ref name="dvornikova">{{cite journal|title=Palladium complexes based on optically active terpene derivatives of ethylenediamine |journal=Russian Journal of Coordination Chemistry|volume=34|issue=11|year=2008|doi=10.1134/S1070328408110110 |pages = 855–857 |author=Zalevskaya, O. A.; Vorob'eva, E. G. ''et al.''}}</ref>
<ref name="ralf">Mozingo, Ralph (1955). ''[http://www.orgsyn.org/demo.aspx?prep=cv3p0685 Palladium Catalysts]''. Org. Synth.; Coll. Vol. 3, str. 685</ref>
<ref name="suzuki">Miyaura, Norio; Suzuki, Akira (1993). ''[http://www.orgsyn.org/demo.aspx?prep=cv8p0532 Palladium-catalyzed reaction of 1-alkenylboronates with vinylic halides: (1Z,3E)-1-Phenyl-1,3-octadiene]''. Org. Synth.; Coll. Vol. 8, str. 532</ref>
<ref name="satek">{{cite journal|journal = Inorg. Synth.|volume = 13|pages = 121|title = 23. Tetrakis(triphenylphosphine)palladium(0)|doi = 10.1002/9780470132449.ch23|year= 1972|author =D. R. Coulson; Satek L. C.; Grim S. O.|series = Inorganic Syntheses|isbn = 978-0-470-13244-9}}</ref>
<ref name="takahasi">{{cite journal|author = Takahashi Y.; Ito Ts.; Sakai S.; Ishii Y.|title = A novel palladium(0) complex; bis(dibenzylideneacetone)palladium(0)|journal = Journal of the Chemical Society D: Chemical Communications|pages = 1065|year = 1970|doi = 10.1039/C29700001065|issue = 17}}</ref>
<ref name=r1>{{cite journal|author=Yin Xi; Warren Steven A. ''et al.''|title=A Motif for Infinite Metal Atom Wires|journal=Angewandte Chemie International Edition|pages=n/d|year=2014|doi=10.1002/anie.201408461}}</ref>
<ref name="crabtree2">{{cite book|url = http://books.google.com/?id=WLb962AKlSEC&pg=PA392|chapter = Application to Organic Synthesis |page = 392|title = The Organometallic Chemistry of the Transition Metals|author= Robert H. Crabtree|publisher = John Wiley and Sons|year= 2009|isbn = 978-0-470-25762-3}}</ref>
<ref name="Building">{{cite book|author= John Emsley|title = Nature's Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements|url= https://archive.org/details/naturesbuildingb0000emsl_b1k4|publisher = Oxford University Press|isbn = 978-0-19-960563-7|pages = [https://archive.org/details/naturesbuildingb0000emsl_b1k4/page/384 384], 387|year = 2011}}</ref>
<ref name="Fathi">{{cite book|pages = 549–563|chapter = Health Risk Potential of Palladium|url = http://books.google.com/?id=OnNZqylS_Z8C&pg=PA549|title = Palladium emissions in the environment: analytical methods, environmental assessment and health effects|author= Fathi Zereini; Friedrich Alt|publisher = Springer Science & Business|year= 2006|isbn = 978-3-540-29219-7}}</ref>
<ref name="wataha1996">{{cite journal|author = Wataha J. C.; Hanks C. T.|title = Biological effects of palladium and risk of using palladium in dental casting alloys|url = https://archive.org/details/sim_journal-of-oral-rehabilitation_1996-05_23_5/page/309|journal = Journal of Oral Rehabilitation|volume = 23|issue = 5|pages = 309–20|year= 1996|pmid = 8736443|doi = 10.1111/j.1365-2842.1996.tb00858.x}}</ref>
<ref name="Aberer">{{cite journal|author= Aberer Werner; Holub Henriette; Strohal Robert; Slavicek Rudolf|title = Palladium in dental alloys – the dermatologists' responsibility to warn?|journal = Contact Dermatitis|volume = 28|issue = 3|pages = 163–5|year= 1993|pmid = 8462294|doi = 10.1111/j.1600-0536.1993.tb03379.x}}</ref>
<ref name="Wataha2010">{{cite journal|author= Wataha John C; Shor Kavita|title = Palladium alloys for biomedical devices|journal = Expert Review of Medical Devices|volume = 7|issue = 4|pages = 489–501|year = 2010|pmid = 20583886|doi = 10.1586/erd.10.25}}</ref>
<ref name="Wasserburg">{{cite journal|title=The isotopic composition of Ag in meteorites and the presence of <sup>107</sup>Pd in protoplanets|url=https://archive.org/details/sim_geochimica-et-cosmochimica-acta_1990-06_54_6/page/1729| journal =Geochimica et Cosmochimica Acta|year=1990|volume=54|issue=6|pages=1729–1743|doi=10.1016/0016-7037(90)90404-9|author=J. H. Chen; G. J. Wasserburg|bibcode = 1990GeCoA..54.1729C }}</ref>
<ref name="mexico">{{cite web|url=http://mexicogemstones.com/pdf/MexicoMeteorites.pdf|title=Mexico's Meteorites|work=mexicogemstones.com|access-date=8. 10. 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20060506085632/http://www.mexicogemstones.com/pdf/MexicoMeteorites.pdf|archive-date=6. 5. 2006|url-status=dead}}</ref>
<ref name="Geophysical">{{cite journal|title=Evidence for the existence of <sup>107</sup>Pd in the early solar system|journal= Geophysical Research Letters|year=1978|volume=359|pages=1079–1082|doi=10.1098/rsta.2001.0893|author=W. R. Kelly; G. J. Gounelle; R. Hutchison|issue=1787|bibcode = 2001RSPTA.359.1991R }}</ref>
<ref name="Weights">{{cite web|access-date=12. 11. 2009|url=http://physics.nist.gov/PhysRefData/Compositions/index.html|title= Atomic Weights and Isotopic Compositions for Palladium (NIST)}}</ref>
<ref name="NUBASE">{{cite journal|title = The NUBASE Evaluation of Nuclear and Decay Properties| journal = Nuclear Physics A| volume = 729| pages = 3–128| publisher = Atomic Mass Data Center|year= 2003| doi=10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001| bibcode=2003NuPhA.729....3A| author=Audi Georges; Bersillon O.; Blachot J. ''et al.''}}</ref>
<ref name="chenw">{{cite journal|author= Chen W.|title = Synthesis and Structure of Formally Hexavalent Palladium Complexes|journal = Science|volume = 295|pages = 308|year = 2002|doi = 10.1126/science.1067027|issue = 5553|bibcode = 2002Sci...295..308C }}</ref>
<ref name="crabtree">{{cite journal|author= Crabtree R. H.|title = Chemistry: A New Oxidation State for Pd?|journal =Science|volume = 295|pages = 288|year = 2002|doi = 10.1126/science.1067921|issue = 5553}}</ref>
<ref name="crclide">''Properties of the Elements and Inorganic Compounds'' u: David R. Lide: ''CRC Handbook of Chemistry and Physics''. 84. izd., CRC Press. Boca Raton, Florida, 2003</ref>
<ref name="poweres">{{cite journal|author = Powers D. C.; Ritter T.|title = Palladium(III) in Synthesis and Catalysis|journal = Top. Organomet. Chem.|volume = 35|pages = 129–156|year = 2011|doi = 10.1007/978-3-642-17429-2_6|url = http://www.chem.harvard.edu/groups/ritter/pdf/2011-129t.pdf|series = Topics in Organometallic Chemistry|isbn = 978-3-642-17428-5|access-date = 8. 10. 2015|archive-date = 12. 6. 2013|archive-url = https://web.archive.org/web/20130612065217/http://www.chem.harvard.edu/groups/ritter/pdf/2011-129t.pdf|url-status = bot: unknown}}</ref>
<ref name="ciaaw">[http://www.ciaaw.org/atomic-weights.htm CIAAW, Standard Atomic Weights Revised 2013]</ref>
<ref name="zhang">Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang: ''Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks''. u: ''Journal of Chemical & Engineering Data''. 56, 2011, str. 328–337, {{doi|10.1021/je1011086}}</ref>
<ref name="greenwood">{{Cite book|author=N. N. Greenwood; A. Earnshaw|title=Chemie der Elemente|edition=1|publisher=VCH|location=Weinheim|year=1988|isbn=3-527-26169-9|page=1469}}</ref>
<ref name="weast">{{Cite book|editor=Weast, Robert C.|title=CRC Handbook of Chemistry and Physics|url=https://archive.org/details/crchandbookofche70edunse|publisher=CRC (Chemical Rubber Publishing Company)|location=Boca Raton|year=1990|pages=E-129 do E-145|isbn=0-8493-0470-9}}</ref>
<ref name="Chemicool">[http://www.chemicool.com/elements/palladium.html "Palladium"] na stranici Chemicool 17.10.2012., pristupljeno 7.10.2015.</ref>
}}

== Vanjski linkovi ==
{{Commonscat|Palladium}}
* [http://www.periodicvideos.com/videos/046.htm Paladij] na stranici periodicvideos.com

{{PSE}}

[[Kategorija:Hemijski elementi]]