Izvorni kôd stranice Osmij

{{Infokutija hemijski element
| Hemijski element = Osmij
| Simbol = Os
| Atomski broj = 76
| Serija = [[Prelazni metal]]i
| Grupa = 8
| Perioda = 6
| Blok = d
| Slika = [[Datoteka:Osmium 1-crop.jpg|180px]]
| Boja serije = LightCoral
| Izgled = plavo-sivi metal
| Zastupljenost = 1 · 10<sup>-6</sup>
| Atomska masa = 190,23
| Atomski radijus = 130
| Atomski radijus izračunat = 185
| Kovalentni radijus = 128
| Elektronska konfiguracija = &#x5B;[[Ksenon|Xe]]&#x5D; 4f<sup>14</sup>5d<sup>6</sup>6s<sup>2</sup>
| Elektroni u energetskom nivou = 2, 8, 18, 32, 14, 2
| Energija ionizacije_1 = 840
| Energija ionizacije_2 = 1600
| Agregatno stanje  = čvrsto
| Mohsova skala tvrdoće = 7
| Struktura kristala = heksagonalna
| Gustoća = 22590<ref name="arblaster" />
| Magnetizam = paramagnetičan (<math>\chi_{m}</math> = 1,5 · 10<sup>−5</sup>)<ref name="weast" />
| Tačka topljenja_K = 3400 ± 50<ref name="arblaster2" />
| Tačka topljenja_C = 3130
| Tačka ključanja_K = 5273<ref name="zhang" />
| Tačka ključanja_C = 5000
| Molarni volumen = 8,42 · 10<sup>-6</sup>
| Toplota isparavanja = 678<ref name="zhang" />
| Toplota topljenja = 31,8
| Pritisak pare = 2,52
| Pritisak pare_K = 3300
| Brzina zvuka = 4940
| Brzina zvuka_K = 293,15
| Specifična toplota = 130
| Specifična toplota_K = 
| Specifična električna provodljivost = 10,9 · 10<sup>6</sup>
| Specifična električna provodljivost_K = 
| Toplotna provodljivost = 88
| Toplotna provodljivost_K = 
| Oksidacioni broj = -2, 0, 2, 3, '''4''', 6, 8
| Oksidi = 
| Elektrodni potencijal = 0,85 [[Volt|V]] (OsO<sub>4</sub> + 8H<sup>+</sup> + 8e<sup>-</sup> → Os + 4H<sub>2</sub>O)
| Elektronegativnost = 2,2
| Oznaka upozorenja = ''prah'' <br />{{Oznake upozorenja|F|Xi}}
| Oznake upozorenja R = {{Oznake upozorenja R|11|37/38|41}}
| Oznake upozorenja S = {{Oznake upozorenja S|16|26|36/37/39}}
| Radioaktivan = Ne
| Izotopi = 
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Os
| Maseni broj = 184
| Rasprostranjenost u prirodi = 0,02
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Os
| Maseni broj = 185
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 93,6 [[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 1,013
| Tipraspada1ZP = [[Renij|<sup>185</sup>Re]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Os
| Maseni broj = 186
| Rasprostranjenost u prirodi = 1,58
| Vrijeme poluraspada = >2,0 · 10<sup>15</sup> [[godina|god]]
| Tipraspada1ZM = [[alfa-zraci|α]]
| Tipraspada1ZE = 2,822
| Tipraspada1ZP = [[Volfram|<sup>182</sup>W]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Os
| Maseni broj = 187
| Rasprostranjenost u prirodi = 1,6 
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Os
| Maseni broj = 188
| Rasprostranjenost u prirodi = 13,3
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Os
| Maseni broj = 189
| Rasprostranjenost u prirodi = 16,1
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Os
| Maseni broj = 190
| Rasprostranjenost u prirodi = 26,4
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Os
| Maseni broj = 191
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 15,4 [[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>−</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 0,314
| Tipraspada1ZP = [[Iridij|<sup>191</sup>Ir]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Os
| Maseni broj = 192
| Rasprostranjenost u prirodi = '''41,0'''
}}
|}}
'''Osmium''' (iz [[grčki jezik|grčkog]] ''osme'' (ὀσμή) u značenju "miris") jeste [[hemijski element]] sa simbolom '''Os''' i [[atomski broj|atomskim brojem]] 76. U [[periodni sistem elemenata|periodnom sistemu]] nalazi se u [[8. grupa hemijskih elemenata|8. grupi]], odnosno grupi [[željezo|željeza]]. To je tvrdi, krhki, plavkasto-svijetli [[prelazni metal]] i pripada platinskoj grupi metala. Osmij je najgušći poznati element u prirodi sa gustoćom od 22,59 g/cm<sup>3</sup>. Osim toga, on posjeduje najviši modul kompresije među svim elementima sa 462 GPa, od kojeg imaju viši samo agregirani [[dijamant]]ni nanoštapići.

Biološke funkcije osmija kod [[čovjek]]a i drugih organizama nisu poznate. U tehničkom smislu, osmij se zbog svoje veoma visoke cijene koristi samo u aplikacijama gdje je ključna osobina izdržljivost i čvrstoća.

== Historija ==
Osmij, kao najteži homolog 8. grupe periodnog sistema, otkrio je [[Smithson Tennant]] 1804. zajedno sa [[iridij]]em, kao ostatak nakon što je [[platina|platinu]] rastvorio u [[aqua regia|zlatotopki]]. Naziv ''osmij'' nastao je zbog mirisa sličnog repi (grč. ὀσμή, ''osmē'' „miris, smrad“) njegovih isparljivih [[osmij-tetroksid|tetroksida]] u vrlo slabim koncentracijama.

Među prvim važnijim aplikacijama ovog metala na početku 20. vijeka bila je njegova upotreba kao materijal za žarne niti u sijalicama, koje je načinio [[Carl Auer von Welsbach]]. Naziv kompanije ''[[Osram]]'' izveden je upravo iz naziva metala koji su se u tu svrhu koristili, osmija i [[volfram]]a. Međutim u svojim aplikacijama, korištenje osmija imalo je i neke nedostatke. Osim visoke cijene, problem je predstavljao i veoma teška obrada ovog metala. Osmij je veoma krhak i ne može se lahko izvlačiti u žice. Zbog toga su se žarne niti za sijalice izrađivale tako što se pasta koja se sadržavala osmij nanosila na organske sastojke te se žarila na visokoj temperaturi.<ref name="wissende" /> Tako napravljene niti su bile dosta debele za visoke električne napone a istovremeno i veoma osjetljive na vibracije i promjene napona. Nakon kraćeg vremena, osmij u žarnim nitima je zamijenjen najprije [[tantal]]om te napokon volframom.<ref name="poolb" />

== Osobine ==
=== Fizičke ===
[[Datoteka:Osmium crystals.jpg|thumb|lijevo|Kristali osmija]]
[[Datoteka:Hexagonal dichteste Kugelpackung.svg|thumb|lijevo|Kristalna struktura Os, a=373,5 pm, c=413,9 pm<ref name="Schubert" />]]
Metalni osmij je sjajni [[teški metal]], čelično-plavkaste boje čak i pri vrlo visokim temperaturama. Gradi [[legura|legure]] sa [[platina|platinom]]. [[Kristalizacija|Kristalizira]] se u diheksagonalnom bipiramidalnom kristalnom sistemu u P6<sub>3</sub>''/mmc'' sa parametrima rešetke  a=373,5 pm, c=413,9 pm kao i dvije formulske jedinice po elementarnoj ćeliji.<ref name="Schubert"/> Osmij je ispred iridija kao element sa [[relativna gustoća|najvećom gustoćom]]. Kristalografska mjerenja i izračuni daju gustoću za osmij 22,59 g/cm<sup>3</sup> a za iridij 22,56 g/cm<sup>3</sup><ref name="arblaster" /> u prirodnoj izotopskoj smjesi. Stoga je osmij najgušći element koji se može naći na [[Zemlja (planeta)|Zemlji]].

Među svim platinskim metalima, osmij ima najvišu [[talište|tačku topljenja]] i najniži pritisak pare. Njegov modul kompresije od 462 GPa je najviši od svih poznatih elemenata i spojeva, tako da je čak manje stisljiv od dijamanta koji ima taj modul sa 443 GPa.<ref name="stif" /> Ispod kritične temperature od 0,66 K,<ref name="webelements" /> osmij postaje superprovodnik.

=== Hemijske ===
Osmij pripada [[plemeniti metal|plemenitim metalima]] jer je relativno inertan u većini hemijskih reakcija. Reagira direktno samo sa nemetalima [[fluor]]om, [[hlor]]om i [[kisik]]om. Međutim, reakcija kisika i kompaktnog osmija odvija se tek pri crvenom usijanju osmija. U zavisnosti od uslova reakcije, nastaje [[osmij-tetroksid]] (na nižim temperaturama i višem pritisku kisika) ili [[osmij-trioksid]]. Fino isitnjeni osmij već pri sobnoj temperaturi u tragovima gradi veoma [[otrov]]ni osmij-tetroksid.

U neoksidirajućim mineralnim kiselinama, osmij se ne rastvara, a čak ga ne napada ni [[aqua regia|zlatotopka]] pri nižim temperaturama. Međutim, napadaju ga vrlo jaka oksidirajuća sredstva, naprimjer koncentrirana [[dušična kiselina]], vruća [[sumporna kiselina]] kao i alkalne oksidativne istopljene soli, poput istopljenih [[natrij-peroksid]]a ili [[kalij-hlorat]]a.

=== Izotopi ===
Poznata su ukupno 34 izotopa i šest nuklearnih izomera osmija, od čega se u prirodi nalazi sedam [[izotop]]a sa masama 184, 186, 187, 188, 189, 190 i 192. Izotop <sup>192</sup>Os sa udjelom od 40,78 %<ref name="nubase"/> od prirodne smjese izotopa je najčešći izotop ovog elementa, dok je izotop <sup>184</sup>Os sa 0,02% najrjeđi.<ref name="nubase"/> Samo jedan prirodni izotop <sup>186</sup>Os je blago [[radioaktivnost|radioaktivan]], a njegovo vrijeme poluraspada iznosi preko 2 triliona godina.

Osim ovih, postoji još 27 drugih izotopa sa dosta kraćim vremenom poluraspada u rasponu od <sup>162</sup>Os do <sup>196</sup>Os<ref name="nubase"/>, koji, kao i kratkoživući nuklearni izomeri, postoje samo u laboratorijama.

Dva izotopa osmija <sup>187</sup>Os i <sup>189</sup>Os mogu se upotrijebiti za [[Nuklearna magnetna rezonanca|NMR ispitivanja]]. Među vještačkim nuklidima, izotopi <sup>185</sup>Os (vrijeme poluraspada 96,6 dana) i <sup>191</sup>Os (15 dana) koriste se u nuklearnoj medicini kao traseri.

Odnos između izotopa <sup>187</sup>Os i <sup>188</sup>Os služi u [[renij-osmij hronometar|renij-osmij hronometrima]] za određivanje starosti željeznih [[meteorit]]a, jer se izotop [[renij|<sup>187</sup>Re]] sporije raspada od <sup>187</sup>Os (vrijeme poluraspada 4,12 · 10<sup>10</sup> godina<ref name="nubase"/>).<ref name="Birck" />

== Rasprostranjenost ==
Sa udjelom od 1 · 10<sup>−6</sup> % u Zemljnoj kori, osmij je veoma rijedak.<ref name="dtv" /> Javlja se gotovo uvijek u [[parageneza|paragenezi]] sa drugim platinskim metalima [[rutenij]]em, [[rodij]]em, [[iridij]]em, [[paladij]]em i [[platina|platinom]]. Osmij se često javlja i [[samorodni elementi|samorodan]], ali i vezan u vidu [[sulfid]]a, [[selenid]]a ili [[telurid]]a.

Nalazišta osmija mogu se razlikovati kao primarna i sekundarna. Primarna nalazišta su rude [[bakar|bakra]], [[nikl]]a, [[hrom]]a ili [[željezo|željeza]], u kojima se nalaze platinski metali u vrlo malehnim količinama u vezanom obliku. Nije poznata nijedna "samostalna" ruda osmija. Pored ovih ruda, postoje i sekundarna nalazišta u kojima se osmij i drugi platinski metali nalaze u samorodnom obliku. U tim nalazištima, metali su isprani iz okolnog materijala djelovanjem vode ili atmosferskih utjecaja, pa su se zbog svoje velike gustoće koncentrirali na pogodnim mjestima. Pri tome, osmij se nalazi pretežno u svojim prirodnim legurama u vidu [[osmiridij]]a i [[iridosmij]]a, koji osim osmija sadrži uglavnom iridij pa se raspoznaje prema svom pretežnom "sastojku".

Najvažnija nalazišta niklovih ruda bogatih platinskim metalima, a samim tim i osmijem, nalaze se u [[Kanada|Kanadi]] ([[Greater Sudbury|Sudbury]], [[Ontario]]), [[Rusija|Rusiji]] (planinski lanac [[Ural (planina)|Ural]]) i [[Južnoafrička Republika|Južnoafričkoj Republici]] ([[Witwatersrand]]). Sekundarna nalazišta nalaze se u podnožju Urala, u [[Kolumbija|Kolumbiji]], [[Etiopija|Etiopiji]] i na ostrvu [[Borneo]].

== Dobijanje ==
[[Datoteka:Osmium-2.jpg|thumb|160px|lijevo|Čisti osmij]]
Proizvodnja osmija nije lahka niti jeftina, a odvija se uglavnom u sklopu dobijanja drugih plemenitih metala poput [[zlato|zlata]] ili platine. Procesi koji se pri tom primjenjuju koriste različite osobine pojedinih plemenitih metala i njihovih spojeva, pri čemu se odvaja jedan po jedan element.

Kao početna sirovina služe rude koje sadrže plemenite metale ili [[anodni mulj]] iz proizvodnje nikla ili zlata. Ruda se najprije rastvara u zlatotopki. Pri tom zlato, [[paladij]] i platina prelaze u rastvor, a preostaju drugi platinski metali i [[srebro]]. Dalje srebro reagira do nerastvorljivog [[srebro-hlorid]]a, koji se može odvojiti sa [[olovo-karbonat]]om i dušičnom kiselinom (gradeći [[srebro-nitrat]]). Topljenje sa [[natrij-hidrogensulfat]]om i napokon taloženjem, može se rastvoriti [[rodij]] u vidu [[rodij-sulfat]]a i odvojiti. Zatim preostali materijal se topi sa [[natrij-peroksid]]om, pri čemu se rastvaraju osmij i [[rutenij]] a preostaje nerastvorljivi iridij. Kada se ovaj rastvor tretira sa [[hlor]]om, nastaju isparljive materije rutenij-tetroksid i osmij-tetroksid. Dodavanje alkoholnih natronskih baza rastvara se osmij-tetroksid i na taj način ga je moguće odvojiti od rutenija. Dalje se osmij istaloži sa [[amonij-hlorid]]om kao kompleks i napokon reducira sa [[vodik]]om do metalnog osmija:

:<math>\mathrm{[OsO_2(NH_3)_4]Cl_2 + 3\ H_2 \longrightarrow}</math> <math>\mathrm{Os + 4\ NH_4^+ + 2\ Cl^- + 2\ OH^-}</math>

Osmij se proizvodi u veoma malim količinama. Svjetska proizvodnja iznosi oko 100&nbsp;kg godišnje.<ref name="Harry H. Binder"/> U Sjedinjenim Američkim Državama, ni proizvođači niti Američki geološki institut nisu objavili podatke o proizvedenoj količini osmija. Prema procjenama potrošnje u SAD iz 1971.<ref name="Appraisal" /> smatra se da je ona iznosila oko 62&nbsp;kg, što upućuje da proizvodnja osmija ne prelazi jednu tonu godišnje. Procijenjena proizvodnja u SAD 2012. iznosila je oko 75&nbsp;kg.<ref name="platgr" />

== Upotreba ==
[[Datoteka:Osmium.jpg|desno|thumb|240px|Dva peleta po približno 5 grama osmija]]
Zbog njegove rijetkosti, vrlo kompliciranog načina dobijanja i s tim u vezi i izuzetno visoke cijene od 380 [[američki dolar|američkih dolara]] po unci (stanje novembar 2015.),<ref name="goldp" /> osmij ima vrlo malo tehničkih aplikacija. Također, zbog velike otrovnosti njegovih oksida, ovaj metal se rijetko koristi u čistom stanju. U abrazivnim sredstvima i aplikacijama gdje do izražaja dolazi trošenje materijala i tvrdoća,<ref name="Hammond" /> poput vrhova naliv-pera, fonografskih igala, zamajaca, pumpi, u proizvodnji instrumenata i u električnim kontaktima, koristi se tvrda legura platinskih metala sa sadržajem osmija. Legura koja sadrži 90% platine i 10% osmija koristi se prerađena u medicinskim [[implantat]]ima i umjetnim [[Srčani zalisci|srčanim zaliscima]] kao i [[Srce|srčanim]] pejsmejkerima. Ponekad se osmij koristi kao katalizator<ref name="vacari" /> za hidriranje.

Mogući dokaz prisustva osmija može se pokazati preko osmij-tetroksida. Najjednostavniji, ali zbog [[otrov]]nosti, način koji se ne preporučuje bio bi preko karakterističnog mirisa osmij-tetroksida. Međutim, postoje i hemijski načini dokazivanja. Kod takvih načina, uzorak koji sadrži osmij se nanosi na filter-papir sa rastvorom benzidin- ili kalij-heksacijanoferatom(II). Sa benzidinom [[papir]] se oboji pri prisustvu osmij-tetroksida u ljubičasto, dok sa kalij-heksacijanoferatom oboji u svijetlo zeleno.<ref name="romanjuk" />

U modernoj [[analitička hemija|analitičkoj hemiji]] ovi dokazi prisustva osmija nemaju veći značaj. Danas se osmij može dokazati instrumentalnim metodama poput analize neutronskog aktiviranja, voltametrijom, atomskom ili masenom spektroskopijom i drugim, pa čak i kvantitativno izmjeriti sa visokom tačnošću. [[Spektroskopija]] [[nuklearna magnetna rezonanca|nuklearnom magnetnom rezonancom]] omogućava strukturalnu analitiku organskih i neorganskih spojeva osmija.

Osmij ima izuzetno dobru refleksiju u ultraljubičastom dijelu elektromagnetskog spektra. Naprimjer, pri talasnoj dužini od 600 [[Ångstrom|Å]] osmij odbija zrake dva puta bolje od zlata.<ref name="spacesh" /> Ovako dobra reflektivnost je poželjna u ultraljubičastim spektrometrima koji se koriste u [[svemir]]u, čime se smanjuje veličina ogledala zbog ograničenja veličine i prostora. Ogledala prekrivena osmijem bila su korištena u nekoliko svemirskih misija tokom programa [[Space Shuttle program|Space Shuttle]], ali je ubrzo otkriveno da postoje radikali kisika u niskim zemljinim orbitama u dovoljnim količinama mogu značajno istanjiti sloj osmija.<ref name="lower" />

== Spojevi ==
Poznati su spojevi i kompleksi osmija u oksidacijskim stanjima od -2 do +8, među kojima je najstabilnije [[oksidacijsko stanje]] +4. Osmij, zajedno sa [[rutenij]]em i [[ksenon]]om, ubraja se u malobrojne elemente, koji mogu dostići najviše poznato oksidacijsko stanje +8. Osmij sa većinom nemetala gradi spojeve kao što su [[oksid]]i, halogenidi, sulfidi, teluridi i fosfidi.

=== Osmij-tetroksid ===
[[Osmij-tetroksid]] OsO<sub>4</sub> je najpoznatiji spoj osmija i jedan od malobrojnih stabilnih spojeva ovog metala, u kojima on posjeduje oksidacijsko stanje +8. Ovaj spoj nastaje djelovanjem oksidacijskih sredstava poput [[dušična kiselina|dušične kiseline]] na metalni osmij. Tetroksid je veoma lahko isparljiv spoj, u standardnim uslovima je u čvrstom stanju, a ima vrlo snažno oksidacijsko djelovanje. Za razliku od mnogih alternativnih oksidacijskih sredstava, reakcija s njim se može odvijati pod [[stereohemija|stereohemijskom]] kontrolom. Na osnovu tih osobina, ovaj spoj i pored velike otrovnosti i visoke cijene, još uvijek se koristi u nekim aplikacijama. Osmij-tetroksid se najčešće upotrebljava samo u katalitičkim količinama.

Koristi se za fiksiranje i pojačavanje kontrasta lipida (masti) i [[Ćelijska membrana|ćelijskih membrana]] pri posmatranju [[Elektronski mikroskop|elektronskim mikroskopom]] te pri osiguranju tragova (npr. otisaka prstiju pri istragama). U [[organska hemija|organskoj hemiji]] služi kao oksidacijsko sredstvo za cis-hidroksiliranje [[alken]]a do vicinalnih diola te u Jacobsen-Katsuki reakciji odnosno pri stereoselektivnoj epoksidaciji.

=== Drugi spojevi ===
Osmij sa kisikom gradi i druge spojeve, kao što su osmij-trioksid OsO<sub>3</sub> i osmij-dioksid OsO<sub>2</sub>. Osmij-trioksid je stabilan samo u gasovitom stanju, dok je osmij-dioksid stabilan čvrsti spoj, lahko topljiv i ima strukturu [[rutil]]a.

Sa halogenim elementima [[fluor]]om, [[hlor]]om, [[brom]]om i [[jod]]om, poznat je veliki broj spojeva. U tim spojevima moguća oksidacijska stanja osmija kreću se od +7 u osmij(VII)-fluoridu do +1 u osmij(I)-jodidu.

=== Kompleksi ===
Osim ovih spojeva poznati su i brojni kompleksi koji sadrže osmij. Iz osmij-tetroksida izvode se osmati, anionski kompleksi kisika i osmija. Također i sa drugim [[ligand]]ima, poput [[amonijak]]a, [[ugljik-monoksid]]a, cijanida i [[dušik-monoksid]]a, poznati su kompleksi sa raznim oksidacijskim stanjima. Sa organskim ligandima, poput [[ciklopentadien]]a, osmij gradi kompleks [[osmocen]], koji pripada metalocenima.

Osim klasičnih kompleksa, kod kojih se svaka veza između metala i liganda može nedvosmisleno odrediti, također postoje i neklasični kompleksi. Kod tih kompleksa, metalni klaster se sastoji iz više atoma osmija. Njihov stvarni oblik se može odrediti pomoću Wadeovog pravila.

== Reference ==
{{refspisak|2|refs=
<ref name="arblaster">{{cite journal|author=J. W. Arblaster|title=Densities of Osmium and Iridium|journal=Platinum Metals Review|year=1989|volume=33|number=1|pages=14-16|url=http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/summary?doi=10.1.1.516.3131}}</ref>
<ref name="weast">{{Cite book|editor=Weast, Robert C.|title=CRC Handbook of Chemistry and Physics|url=https://archive.org/details/crchandbookofche70edunse|publisher=CRC (Chemical Rubber Publishing Company)|location=Boca Raton|year=1990|pages=E-129 do E-145|isbn=0-8493-0470-9}}</ref>
<ref name="arblaster2">{{cite journal|author=J. W. Arblaster|title=What is the True Melting Point of Osmium?|journal=Platinum Metals Review|year=2005|volume=49|number=4|pages=166–168|doi=10.1595/147106705X70264}}</ref>
<ref name="zhang">{{Cite journal|author=Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang|title=Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks|journal=Journal of Chemical & Engineering Data|volume=56|year=2011|pages=328–337|doi=10.1021/je1011086}}</ref>
<ref name="wissende">[http://www.wissen.de/wde/generator/wissen/ressorts/technik/innovationen/ideen_und_erfindungen/index,page=1111430.html Glühlampe] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120119220712/http://www.wissen.de/wde/generator/wissen/ressorts/technik/innovationen/ideen_und_erfindungen/index,page=1111430.html |date=19. 1. 2012 }}, na stranici wissen.de, {{simboli jezika|de|njemački}}</ref>
<ref name="poolb">[http://www.siemens.com/history/pool/beteiligte_unternehmen/aktive_beteiligungen/902k004de_100jahre_osram.pdf 100 Jahre Osram, septembar 2006] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130626083920/http://www.siemens.com/history/pool/beteiligte_unternehmen/aktive_beteiligungen/902k004de_100jahre_osram.pdf |date=26 Juni 2013 }} (PDF), str. 16.</ref>
<ref name="Schubert">{{Cite journal|author=K. Schubert|title=Ein Modell für die Kristallstrukturen der chemischen Elemente|journal=Acta Crystallographica|year=1974|volume=B30|pages=193–204|doi=10.1107/S0567740874002469}}</ref>
<ref name="stif">''[http://focus.aps.org/story/v9/st16 Osmium is Stiffer than Diamond]''. Physical Review Focus, 27. mart 2002.</ref>
<ref name="webelements">Fizičke osobine osmija na stranici [http://www.webelements.com/osmium/physics.html webelements.com] {{simboli jezika|en|engleski}}</ref>
<ref name="nubase">G. Audi, O. Bersillon, J. Blachot, A. H. Wapstra: ''[https://web.archive.org/web/20130724211828/http://www.nndc.bnl.gov/amdc/nubase/Nubase2003.pdf The Nubase evaluation of nuclear and decay properties] (PDF)''.</ref>
<ref name="Birck">{{Cite journal|author=J. L. Birck, M. Roy-Barman, C. J. Allegre|title=The Rhenium Osmium Chronometer: The Iron Meteorites Revisited|journal=Meteoritics|year=1991|volume=26|number=318|url=http://adsabs.harvard.edu/full/1991Metic..26R.318B}};
 [http://adsabs.harvard.edu/full/1991LPICo.766...21B Preprint].</ref>
<ref name="dtv">{{Cite book|author=Hans Breuer|title=dtv-Atlas Chemie|volume=1|edition=9|publisher=dtv-Verlag|year=2000|isbn=3-423-03217-0}}</ref>
<ref name="Harry H. Binder">{{Cite book|author=Harry H. Binder|title=Lexikon der chemischen Elemente|publisher=S. Hirzel Verlag|location=Stuttgart|year=1999|isbn=3-7776-0736-3}}</ref>
<ref name="Appraisal">{{cite journal|journal=Environmental Health Perspectives|year=1974|pages=201–213|title=Osmium: An Appraisal of Environmental Exposure|author=Ivan C. Smith; Carson, Bonnie L.; Ferguson, Thomas L. |doi=10.2307/3428200|volume=8|pmid=4470919|pmc=1474945|jstor=3428200}}</ref>
<ref name="platgr">{{cite web|title=PLATINUM-GROUP METALS|url=http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/platinum/mcs-2013-plati.pdf|publisher=USGS|access-date=27. 5. 2013}}</ref>
<ref name="goldp">[http://www.goldpreciousmetals.com/fixspot.asp Podaci o cijenama] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305151433/http://www.goldpreciousmetals.com/fixspot.asp |date=5. 3. 2016 }},  na stranici www.goldpreciousmetals.com</ref>
<ref name="Hammond">{{cite book |author=Hammond C.R.|chapter=Osmium|pages=[https://archive.org/details/crchandbookchemi00lide_518/page/n926 4]–25|editor = Lide, D. R.| title = CRC Handbook of Chemistry and Physics |url=https://archive.org/details/crchandbookchemi00lide_518| edition = 86|location = Boca Raton (FL)| publisher = CRC Press | year = 2005 | isbn = 0-8493-0486-5}}</ref>
<ref name="vacari">{{Cite book|author=J. A. Vaccari|title=Materials Handbook|publisher=McGraw Hill|year=2002|isbn=978-0-07-136076-0}}</ref>
<ref name="romanjuk">N. A. Tananaeff, A. N. Romanjuk: ''Tüpfelmethode zum Nachweis von Osmium''. Analytisches Laboratorium des Kiewer Industrie-Institutes, 1936.</ref>
<ref name="spacesh">{{cite journal|doi=10.1364/AO.24.002959|title=Osmium coated diffraction grating in the Space Shuttle environment: performance|year=1985|author=Torr, Marsha R.|journal=Applied Optics|volume=24|page=2959|pmid=18223987|issue=18|bibcode=1985ApOpt..24.2959T}}</ref>
<ref name="lower">{{cite journal|doi=10.1364/AO.24.002660|title=Low earth orbit environmental effects on osmium and related optical thin-film coatings|year=1985|author=Gull, T. R.; Herzig H; Osantowski JF; Toft AR |journal=Applied Optics|volume=24|page=2660|pmid=18223936|issue=16|bibcode=1985ApOpt..24.2660G}}</ref>
}}

== Literatura ==
{{Commonscat|Osmium}}
*{{Cite book|author=A. F. Holleman, E. Wiberg, N. Wiberg|title=Lehrbuch der Anorganischen Chemie|edition=102|publisher=de Gruyter|location=Berlin|year=2007|isbn=978-3-11-017770-1}}
*{{Cite book|author=Michael Binnewies|title=Allgemeine und Anorganische Chemie|edition=1|publisher=Spektrum Akademischer Verlag|location=Heidelberg|year=2004|isbn=3-8274-0208-5}}
*{{Cite book|author=N. N. Greenwood, A. Earnshaw|title=Chemie der Elemente|edition=1|location=Weinheim|year=1988|isbn=3-527-26169-9}}

{{PSE}}

[[Kategorija:Hemijski elementi]]