Izvorni kôd stranice Kalcij-oksid

{{Infokutija hemijski spoj
| Strukturna formula = [[Datoteka:Calcium-oxide-3D-vdW.png|200px|]] <br>[[Datoteka:Calcium oxide powder.JPG|200px|]]
| Hemijski spoj = Kalcij-oksdid
| Druga imena =Živi kreč, pečeni kreč, negašeni kreč, šljunčani krečpebble lime
 | Sumarna formula= CaO
| CAS registarski broj = 1305-78-8
| SMILES               =[Ca]=O
| InChI                =1/Ca.O/rCaO/c1-2
| Kratki opis          =Bijeli do blijedo žuti/smeđi prah. bez mirisa
| Molarna masa         = 56,0774 g/mol
| Agregatno stanje     = 
| Gustoća              = 3,34 g/cm<sup>3</sup>
| Tačka topljenja      =2613
| Tačka ključanja      = 3850
| Pritisak pare        = 
| Rastvorljivost       = Reagirajući daje [[kalcij-hidroksid]]<br>Rastvorljiv u metanolu;<br>Nerastvorljiv u [[dietil-eter]]u i [[1-Nonanol|n-oktanolu]]
| pKa = 12.8
| Dipolni moment       = 
| NFPA 704             = {{NFPA 704 |H = 3 |F = 0| R = 2}}
}}
'''Kalcij-oksid''' ('''CaO'''), poznatiji kao '''kreč''' ili '''spaljeni kreč''' ili  '''živi kreč''', je naširoko upotrebljavani [[hemijski spoj]].  Na sobnoj temperaturi, to je bijela, [[Korozija|kaustična]], [[alkali|alkalna]], [[kristal]]na,  čvrsta tvar.  Široko  korištena oznaka kreč, podrazumijeva sadržaj kalcijevih  neorganskih materijala, među kojima dominiraju [[karbonat]]i, [[oksid]]i, uključujući i [[kalcij-hidroksid]], [[silicij]], [[magnezij]], [[aluminij]] i [[željezo]].  Nasuprot tome, "živi kreč"  se posebno odnosi na  samo jedan [[hemijski spoj]] – kalcij-oksid.  Kalcij-oksid koji podnosi obradu bez reagiranja na mjestu  proizvodnje, kao što je  cement zove se  '''slobodni kreč'''.<ref>[http://www.dictionaryofconstruction.com/definition/free-lime.html "slobodnog kreča"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171209222951/http://www.dictionaryofconstruction.com/definition/free-lime.html |date=9 Decembar 2017 }} .  DictionaryOfConstruction.com.</ref> 
 
Kreč je relativno jeftin, kao  i hemijske derivat [[kalcij-hidroksid]] ([[anhidrid|bazni anhidrid]] kreča)  su važne robne hemikalije.

== Dobijanje== 
[[Kalcij]]-[[oksid]] se obično pravi termičkom  razgradnjom materijala, kao što su [[krečnjak]] ili [[ljuštura|ljušture]], koje sadrže [[kalcij-karbonat]] (CaCO<sub>3</sub>; mineralnih [[kalcit]] se peče  u [[kračna peć|krečnoj peći]] – krečani .  Ovo se postiže grijanjem materijala iznad  825&nbsp;°C,  u  procesu koji se zove [[kalcinacija]] ili ''pečenje  kreča '', da se oslobodi molekula [[ugljen-dioksid]]a (CO<sub> 2</sub>), ostavljajući „živi“ kreč:<ref name="merck">Merck Index of Chemicals and Drugs, 9th edition monograph 1650</ref>
: CaCO<sub>3</sub> (e) → CaO (e) + CO<sub>2</sub> (g).

Živi kreč nije stabilan i, kada hladi, spontano reagira sa CO<sub>2</sub> iz zraka pa, nakon dosta vremena, u potpunosti se povratno  pretvara u  polazni kalcij-karbonat, osim ako se  gasi vodom, kada se  dobije [[krečni gips]] ili [[krečni malter]]. 
 
Godišnja svijetska  proizvodnja kreča  je oko 283 miliona tona. [[Kina]] je daleko najveći svjetski proizvođač, sa ukupno oko 170 miliona tona godišnje.  [[SAD|Sjedinjene Države]] su sljedeće, sa oko 20 miliona tona godišnje.<ref>{{cite book|first=M. Michael|last=Miller|chapter=Lime|title=Minerals Yearbook|page=43.13|publisher=U.S. Geological Survey|year=2007|url=http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/lime/myb1-2007-lime.pdf|access-date=17. 7. 2016|archive-date=14. 5. 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514092700/https://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/lime/myb1-2007-lime.pdf|url-status=dead}}</ref>
Za proizvodnju  1,0 t kreča, potrebno je oko 1,8 t [[krečnjak]]a.  Kreč ima visok afinitet za vodu i efikasniji je [[desikant]]  (isušivač) od [[silikagel]]a.  Reakcija kreča sa  vodom je povezana sa povećanjem obima za faktor od najmanje 2,5. .<ref name="a">{{citation | author=Tony Oates | contribution=Lime and Limestone | title=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry | edition=7th | publisher=Wiley | year=2007 | pages=1–32 | doi=10.1002/14356007.a15_317}}</ref>

== Upotreba== 
* Glavna upotreba kreča  je u  procesu proizvodnje [[čelik]]a (BOS).  Njegova  količin varira od oko 30-50 &nbsp; kg/t čelika.  Kreč neutraliziraju kiseli oksidi, [[silicij-dioksid|SiO₂]], [[glinica|Al₂O₃]] i [[željezo (III)-oksid|Fe₂O₃]]., za proizvodnju osnovne  rastopljene šljake.<ref name="a"/> 
* Temeljni  kreč se koristi u proizvodnji  blokovba od [[siporeks]]a, sa gustinom od oko 0,6-1,0 g/cm³.<ref name="a"/> 
* Pečeni i [[hidratizirani kreč]] mogu značajno povećati nosivost osnovnog sadržaja od gline.  Oni to čine reakcijom s fino diferenciranim  silikata  i glinice za proizvodnju kalcij-silikata i aluminata, koji imaju  cementirajuća svojstva.<ref name="a"/> 
* Male količine kreča  se koriste i u drugim procesima, naprimjer u proizvodnja stakla, kalcijevog  aluminatnog cementa i organskih hemikalija.<ref name ="a"/>  
*Grijanje: prilikom formiranja hidrata [[kalcij-hidroksid]]a, kreč oslobađa  [[toplota|toplotnu]] [[energija|energiju]],prema slijedećoj jednadžbi:<ref name="patent">Collie, Robert L. "Solar heating system" {{US patent|3955554}}1976</ref>
::CaO (s) + H<sub>2</sub>O (l) <math>\rightleftharpoons</math> Ca(OH)<sub>2</sub> (aq) (ΔH<sub>r</sub> = −63,7 kJ/mola CaO)
: Pošto je  hidratizacija egzotermna reakcija, uz toplotu nastaje i čvrsti talog (tuf).  Hidrat se može pretvoriti u kreč uklanjanjem vode,  grijanjem do crvene užarenosti,  koje obrne reakciju hidratacije.  Litar vode u kombinaciji sa oko 3, 1 kg  kreča daje  kalcij-hidroksid plus 3,54&nbsp;[[džul|mJ]] energije.  Ovaj proces se može koristiti kao  prijenosni izvor toplote, kao i za priručno hrane zagrijavanje u linijama za samoposluživanje.
 
*[[Svjetlo]]: kada se  kreč zagrije na  2400&nbsp;°C,  emitira  intenzivan sjaj.  Ovaj oblik osvjetljenja je poznat kao [[krečno svjetlo]], a široko je korišteno u pozorišnim produkcijama prije izuma električne rasvjete.<ref>{{cite journal |last=Gray |first=Theodore |date=septembar 2007 |title=Limelight in the Limelight |work=Popular Science |page=84 |url=http://www.popsci.com/node/9652 |access-date=17. 7. 2016 |archive-date=13. 10. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081013235058/http://www.popsci.com/node/9652 |url-status=dead }}</ref>
* Cement: kalcij-oksida je ključni sastojak za procesu izrade [[cement]]a. 
* Kao jeftina i široko dostupna [[baza (hemija)|baza]]: oko 50% od ukupne proizvodnje kreča se, prije upotrebe, pretvara u [[kalcij-hidroksid]].  Oba, i živi i [[hidratizirani kreč]] se koriste  u tretmanu sa  pitkom vodom.<ref name ="a"/> 
*[[Nafta|Naftna]] industrija: paste za detekciju vode sadrže mješavinu kalcij-oksida i [[fenolftalein]]a. Kada ova pasta dođe u kontakt s vodom u rezervoaru za skladištenje goriva, CaO reagira s vodom i formira se kalcij-hidroksid.  Kalcijum hidroksid ima dovoljno visok pH za pojavu  fenolftaleinske  žive ljubičasto-ružičaste boje, što ukazuje na prisustvo vode. 
*[[Papir]]: kalcij oksid se koristi za regeneraciju natrij-hidroksida iz natrij-karbonata u hemijskoom oporavak i osnaživanju  mase koja se  proizvodi u mlinovima. 
*[[Gips]]: postoje arheološki dokazi da su u [[keramika|predkeramičkom]] [[neolit|neolitu B]] ljudi koristili  krečnjak na bazi [[gips]]a za  podove i  ui druge svrhe.<ref>[http://phys.org/news/2012-08-neolithic-lumberjack.html Neolithic man: The first lumberjack?]. Phys.org (August 9, 2012). Retrieved on 2013-01-22.</ref><ref>{{Cite journal | doi = 10.1017/S006824540000006X| title = Neolithic Lime Plastered Floors in Drakaina Cave, Kephalonia Island, Western Greece: Evidence of the Significance of the Site| journal = The Annual of the British School at Athens| volume = 103| pages = 27| year = 2011| last1 = Karkanas | first1 = P. | last2 = Stratouli | first2 = G. }}</ref><ref>Connelly, Ashley Nicole (May 2012) [https://beardocs.baylor.edu/xmlui/bitstream/handle/2104/8320/Ashley_Connelly_HonorsThesis.pdf?sequence=1 Analysis and Interpretation of Neolithic Near Eastern Mortuary Rituals from a Community-Based Perspective] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150309143945/https://beardocs.baylor.edu/xmlui/bitstream/handle/2104/8320/Ashley_Connelly_HonorsThesis.pdf?sequence=1 |date=9. 3. 2015 }}. Baylor University Thesis, Texas</ref> Takva upotreba krečnog  praha je ostala u upotrebi sve do kraja devetnaestog stoljeća. 
* Hemijska upotreba  ili proizvodnja električne energije: čvrsti  sprej  ili premazi kalcij-oksida mogu se koristiti za uklanjanje [[sumpor-dioksid]]a iz izduvnih tokova u procesu koji se zove [[odsumporavanje dimnih plinova]].

=== Kao oružje === 
U 80. godini  p.n.e, rimski [[general]] [[Sertorius]] je  raspršio oblake kaustičnog kreča u prahu za gušenje protivnika, u pobjedi nad Characitanima iz [[Hispanija|Hispanije]], koji su se sklonili u nepristupačne pećine.  Slična prašina je korištena i  u Kini da uguše oružane seljačke pobune u 178. n.e., kada su "krečna kola" opremljena mijehovima duhala  krečnjak u prahu na mase pobunjenika.<ref>{{citation | editor=Philip Wexler | author=Adrienne Mayor | entry=Ancient Warfare and Toxicology | title=Encyclopedia of Toxicology | edition=2nd | volume=4 | publisher=Elsevier | year=2005 | pages=117–121 | isbn=0-12-745354-7}}</ref>
 
[[David Hume]], u svojoj  knjizi ''The History of England'', prepričava da je  tokom rane vladavine [[Henrik III, kralj Engleske|Henrika III]], engleska mornarica uništila invazijsku [[Francuska|francuski]]  flotu, zasljepljujući neprijatelja živim  krečom .<ref>{{cite book|url=http://www.gutenberg.org/files/19212/19212-h/19212-h.htm#2H_4_0002|title=History of England| volume=I|author=[[David Hume]]|year=1756}}</ref>
 
Također se  misli da je kreč  bio sastavni dio [[grčka vatra|grčke vatre]].  U kontaktu sa vodom, kreč povećava  temperaturu iznad 150 &nbsp;°C i zapali gorivo.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/?id=MQMGhInCvlgC&pg=PA128|page=128|title=Chemical and biological warfare: a comprehensive survey for the concerned citizen|author=Croddy, Eric |publisher=Springer|year=2002|isbn=0-387-95076-1}}</ref>

== Sigurnost == 
Zbog energične reakcije kreča sa vodom, uzro nastaju ozbiljne iritacije kada se udiše ili dolazi  u kontakt s vlažnom kožom ili očima.  Udisanje može izazvati kašalj, kihanje, otežano disanje.  Može se onda razviti u opekotine sa perforacijama  nosne pregrade, bolovima u trbuhu, mučninom i povraćanjem.  Iako  se  smatra da kreč ne  donosi opasnost od požara, njegova reakcija sa vodom može osloboditi dovoljno toplote da zapali lahko  zapaljive materijale.<ref>[http://hazard.com/msds/mf/baker/baker/files/c0462.htm CaO MSDS]. hazard.com</ref>

==Također pogledajte==
*[[Krečnjak]]

==Reference==
{{refspisak|35em}}

==Vanjski linkovi==
{{Commons category|Calcium oxide}}
*[http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/lime/index.html#myb Lime Statistics & Information] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130507120557/http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/lime/index.html#myb |date=7. 5. 2013 }} from the United States Geological Survey
*[http://www.cheresources.com/quicklime.shtml Factors Affecting the Quality of Quicklime]
*[http://www.americanscientist.org/issues/feature/dating-ancient-mortar ''American Scientist''] (discussion of <sup>14</sup>C dating of mortar)
*[https://web.archive.org/web/20080217232600/http://scifun.chem.wisc.edu/CHEMWEEK/Lime/lime.html Chemical of the Week – Lime]
*[http://hazard.com/msds/mf/baker/baker/files/c0462.htm Material Safety Data Sheet]
*[http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0093.html CDC - NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards]
{{Spojevi kalcija}} 
{{Oksidi}} 
{{Spojevi kisika}}

[[Kategorija:Baze]]
[[Kategorija:Krečnjak]]
[[Kategorija:Alhemijske supstance]]
[[Kategorija:Dezinficijensi]]
[[Kategorija:Agensi dehidracije]]
[[Kategorija:Cement]]