Izvorni kôd stranice Itrij

{{Infokutija hemijski element
| Hemijski element = Itrij
| Simbol = Y
| Atomski broj = 39
| Serija = Prelazni metali
| Grupa = 3
| Perioda = 5
| Blok = d
| Slika = [[Datoteka:Yttrium etched and 1cm3 cube.jpg|180px]]
| Boja serije = LightCoral
| Izgled = srebreno bijeli metal
| Zastupljenost = 0,0026<ref name="binder" />
| Atomska masa = 88,90584(2)<ref name="IUPAC1" />
| Atomski radijus = 180
| Atomski radijus izračunat = 212
| Kovalentni radijus = 190
| Van der Waalsov radijus = 
| Elektronska konfiguracija = &#x5B;[[Kripton|Kr]]&#x5D; 4d<sup>1</sup>5s<sup>2</sup>
| Izlazna energija = 
| Elektroni u energetskom nivou = 2, 8, 18, 9, 2
| Energija ionizacije_1 = 600
| Energija ionizacije_2 = 1180
| Energija ionizacije_3 = 1980
| Agregatno stanje = čvrsto
| Mohsova skala tvrdoće = 2,5
| Struktura kristala = heksagonalna
| Gustoća = 4470<ref name="steveg" />
| Magnetizam = paramagnetičan (<math>\chi_{m}</math> = 1,2 · 10<sup>−4</sup>)<ref name="Weast" />
| Tačka topljenja_K = 1795
| Tačka topljenja_C = 1522<ref name="steveg" /><ref name="yinon" />
| Tačka ključanja_K = 3203<ref name="Zhang" />
| Tačka ključanja_C = 2930
| Molarni volumen = 19,88 · 10<sup>-6</sup>
| Toplota isparavanja = 390<ref name="Zhang" />
| Toplota topljenja = 11,4
| Pritisak pare = 1
| Pritisak pare_K = 1883
| Brzina zvuka = 3300
| Brzina zvuka_K = 293,15
| Specifična toplota = 300
| Specifična toplota_K = 
| Specifična električna provodljivost = 1,66 · 10<sup>6</sup>
| Specifična električna provodljivost_K = 
| Toplotna provodljivost = 17
| Toplotna provodljivost_K = 
| Oksidacioni broj = 3
| Oksidi = Y<sub>2</sub>O<sub>3</sub>
| Elektrodni potencijal = -2,37 [[Volt|V]] (Y<sup>3+</sup> + 3e<sup>-</sup> → Y)
| Elektronegativnost = 1,22
| Oznaka upozorenja = ''prah''<br />{{Oznake upozorenja|F}}
| Oznake upozorenja R = {{Oznake upozorenja R|11}}
| Oznake upozorenja S = {{Oznake upozorenja S|7/9|16|33}}
| Radioaktivan = Ne
| Izotopi = 
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Y
| Maseni broj = 87
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 79,8 [[Sat (jedinica)|h]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 1,862
| Tipraspada1ZP = [[Stroncij|<sup>87</sup>Sr]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Y
| Maseni broj = 88
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 106,65 [[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 3,623
| Tipraspada1ZP = [[Stroncij|<sup>88</sup>Sr]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Y
| Maseni broj = 89
| Rasprostranjenost u prirodi = '''100'''
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Y
| Maseni broj = 90
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 64,10 [[Sat (jedinica)|h]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 2,282
| Tipraspada1ZP = [[Cirkonij|<sup>90</sup>Zr]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Y
| Maseni broj = 91
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 58,51 [[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 1,544
| Tipraspada1ZP = [[Cirkonij|<sup>91</sup>Zr]]
}}
|}}
'''Itrij''' ({{jez-la|ytrium}}) jeste [[hemijski element]] koji ima [[hemijski simbol]] '''Y''' i [[atomski broj]] 39. Spada u metale [[3. grupa hemijskih elemenata|IIIB]] grupe [[periodni sistem elemenata|periodnog sistema]]. To je srebrenasto svijetli [[prelazni metal]], sličan [[lantanoidi]]ma, a često se ubraja u ''rijetke zemne elemente''.<ref name="IUPAC" /> Itrij se gotovo uvijek nalazi zajedno sa lantanoidima u rijetkim zemnim metalima i nikad se u prirodi ne može naći kao samorodni element. Ima samo jedan stabilan [[izotop]] <sup>89</sup>Y, koji se jedini i može naći u prirodi.

[[Carl Axel Arrhenius]] je 1787. godine pronašao novi mineral nedaleko sela [[Ytterby]] u [[Švedska|Švedskoj]] te mu dao ime ''ytterbit'' (gadolinit) po imenu sela. U Arrheniusovom uzorku, [[Johan Gadolin]] je 1789. godine otkrio itrij oksid{{sfn|Krogt|2005}}, a [[Anders Gustaf Ekeberg]] je novom oksidu da ime ''yttria''. Elementarni itrij je prvi put izolirao [[Friedrich Wöhler]] 1828. godine.<ref name="CRC2008" />

Najvažniji vid upotrebe itrija je dobijanje [[Fosforescencija|fosforoscentnih boja]], kao naprimjer za crvenu boju u starijim televizorskim ekranima na bazi katodnih cijevi ([[Katodni monitor|CRT ekrani]]) ali i za novije [[Svijetleća dioda|LCD]] [[LCD monitor|ekrane]].<ref name="Cotton" /> Također se koristi i u proizvodnji elektrodi, elektrolita, elektronskih filtera, [[laser]]a i superprovodnika; u razne medicinske svrhe kao i za dodavanje raznim materijalima radi poboljšanja njihovih osobina. Ne postoje dokazi da itrij ima neku biološku ulogu, a izlaganje spojevima itrija može dovesti do plućnih bolesti kod ljudi.<ref name="osha" />

== Historija ==
Godine 1787. vojni poručnik i povremeni [[hemičar]] [[Carl Axel Arrhenius]] pronašao je teški crni kamen u starom kamenolomu u blizini švedskog sela [[Ytterby]] (danas dio Stockholmskog arhipelaga).<ref name="Krogt" /> Vjerujući da je pronašao novi nepoznati [[minerali|mineral]] koji sadrži, tada novootkriveni, element [[volfram]],<ref name="Emsley496">[[#Emsley2001|Emsley 2001]], str. 496</ref> dao mu je ime ''ytterbit''.<ref>''Ytterbit'' je dobio ime po selu u blizini kojeg je otkriven, uz dodatak sufiksa ''-it'' koji označava da se radi o mineralu</ref> Arrhenius je taj primjerak poslao brojnim hemičarima radi daljnje analize.<ref name="Krogt">[[#Krogt|Van der Krogt 2005]]</ref>

[[Datoteka:Johan Gadolin.jpg|thumb|160px|lijevo|[[Johan Gadolin]] je otkrio itrij oksid]]
[[Johan Gadolin]] sa [[Univerzitet Åbo|Univerziteta Åbo]] otkrio je 1789. novi oksid odnosno ''zemlju'' u Arrheniusovom uzorku a svoju potpunu analizu objavio je 1794. godine.<ref>[[#Gadolin1794|Gadolin 1794.]]</ref>{{napomena|[[#Stwertka1998|Albert Stwertka 1998.]] u svojoj knjizi na str. 115 navodi da se identifikacija desila 1789. godine ali nije objavljena. [[#Krogt|Van der Krogt 2005.]] citira originalnu publikaciju navodeći godinu [[#Gadolin1794|1794. i Gadolina.]]}} [[Anders Gustaf Ekeberg]] je 1797. godine potvrdio ovo otkriće i novom oksidu dao naziv ''yttria''.<ref name="Greenwood1997p944">{{harvnb|Greenwood|1997|p=944}}</ref>

U narednim desetljećima nakon što je [[Antoine Lavoisier]] razvio prvu modernu definiciju [[hemijski element|hemijskih elemenata]], postojalo je vjerovanje da se ''zemlje'' mogu [[redoks reakcija|reducirati]] do svog osnovnog elementa, što bi značilo da je otkriće svake nove ''zemlje'' (oksida) jednako otkriću elementa od kojeg je ona potekla, što bi u ovom slučaju značilo ''yttrium''.{{napomena|Zemljama se davao naziv sa sufiksom ''-a'', dok su novootkriveni elementi obično dobijali sufiks ''-ium''.}}

[[Carl Gustaf Mosander]] je 1843. godine otkrio da uzorci itrije sadrže tri oksida: bijeli [[itrij oksid]] (itriju), žuti [[terbij(III,IV) oksid|terbij oksid]] (u to vrijeme se zvala ''erbija'' što je kasnije promijenjeno) i ružičasto obojeni [[erbij oksid]] (koji se u to vrijeme zvao ''terbija''.<ref name="Annalen" /> Četvrti oksid, [[iterbij oksid]], je izolirao [[Jean Charles Galissard de Marignac]] tek 1878. godine.<ref name="Britannica" /> Iz svakog ovog oksida kasnije su izolirani novi čisti elementi, a svaki od njih je, na neki način, dobio ime po selu Ytterbyu, u čijoj je blizini kamenolom gdje su pronađeni (pogledati sekcije historije kod [[iterbij]]a, [[terbij]]a i [[erbij]]a).<ref name="Stwertka115" /> U sljedećim desetljećima iz Gadolinove ''itrije'' otkriveno je sedam novih [[metal (hemija)|metala]].<ref name="Krogt" /> Međutim, pošto je itrija bio mineral a ne oksid, [[Martin Heinrich Klaproth]] mu je dao ime [[gadolinit]] u čast njegovog pronalazača Gadolina.<ref name="Krogt" />

Čisti metalni itrij je izoliran 1828. godine kada je [[Friedrich Wöhler]] zagrijavao anhidratnog [[itrij(III) hlorid]]a sa [[kalij]]em:<ref name="Heiserman" /><ref name="Ueber" />
:YCl<sub>3</sub> + 3 [[kalij|K]] → 3 [[kalij-hlorid|KCl]] + Y

Sve do početka 1920tih, za ovaj hemijski element korišten je simbol ''Yt'', nakon čega je promijenjen u sadašnji simbol '''Y'''.<ref name="Pureappl" /> Godine 1987. otkriveno je da spoj itrija ''itrij-barij-bakar oksid'' pokazuje osobine [[superprovodljivost]]i na visokim temperaturama.<ref name="Wu" /> To je bio tek drugi otkriveni materijal koji je imao ovu osobinu i prvi koji ima osobinu superprovodljivosti iznad (ekonomski važne) tačke ključanja [[dušik]]a.{{napomena|[[kritična temperatura|T<sub>c</sub>]] za itrij-barij-bakar oksid je na 93 K a tačka ključanja dušika je na 77 K.}} Osim ovog spoja, otkriven je i spoj itrij [[paladij]] borid-karbida koji je također pokazao slične osobine superprovodljivosti na relativno visokoj temperaturi od 23 K.<ref name="Cava" />

== Osobine ==
[[Datoteka:Yttrium sublimed dendritic and 1cm3 cube.jpg|lijevo|thumb|200px|Dendrični sublimirani itrij čistoće 99,99% i kocka od 1 cm<sup>3</sup> čistoće 99,9%]]
Itrij je mehak, srebreno sjajni metal, visoko kristalizirani prelazni metal [[3. grupa hemijskih elemenata|3. grupe periodnog sistema]]. Kao što se i očekuje po periodičnom trendu, on je manje [[elektronegativnost|elektronegativan]] od svog prethodnika u grupi [[skandij]]a i manje elektronegativan od sljedećeg člana u 5. periodi [[cirkonij]]a. Osim toga, njegova elektronegativnost se može porediti sa sljedećim elementom u 3. grupi, [[lutecij]]em, zbog kontrakcije lantanoida.<ref name="Greenwood1997" /><ref name="Hammond" /> Itrij je prvo element d-bloka u 5. periodi.

Čisti element je relativno stabilan na zraku u većim komadima zbog pasiviziranja tokom kojeg se na njegovoj površini formira zaštitni sloj oksida {{Chem|Y|2|O|3}}, slično kao kod [[aluminij]]a. Ovaj zaštitni sloj može doseći debiljinu i do 10&nbsp;µm kada se itrij zagrijava na 750 °[[Celzij|C]] u okruženju vodene pare.<ref name="ECE817" /> Međutim, fino istinjeni prah itrija je vrlo nestabilan na zraku. Opiljci ili strugotine metala se mogu vrlo lahko zapaliti u zraku već na temperaturi od 400&nbsp;°C.<ref name="CRC2008" />  [[Itrij-nitrid]] (YN) se formira kada se metal zagrije na 1000&nbsp;°C u okruženju [[dušik]]a.<ref name="ECE817" />

Njegove hemijske osobine podsjećaju na [[magnezij]]. Sa [[voda|vodom]] reaguje veoma sporo gradeći [[hidroksid]].

=== Sličnost sa lantanoidima ===
Sličnosti itrija sa lantanoidima su tako velike da se on u prošlosti dugo vremena svrstavao s njima u rijetke zemne elemente,<ref name="IUPAC" /> uvijek nalazio povezan s njima u rijetkim zemnim mineralima.<ref name="Emsley498" /> U hemijskom smislu, itrij je više sličan ovim elementima od svog ''komšije'' u periodnom sistemu, [[skandij]]a,<ref name="ECE810">[[#Daane1968|Daane 1968]], str. 810</ref> a ako bi se fizičke osobine naznačile u odnosu na [[atomski broj]] tada bi on imao prividne brojeve između 64,5 i 67,5, što bi ga svrstalo između lantanoida [[gadolinij]]a i [[erbij]]a.<ref name="ECE815">[[#Daane1968|Daane 1968]], str. 815</ref>

On često spada u isti raspon reda reakcija,<ref name="ECE817" /> sličan je kao [[terbij]] i [[disprozij]] po svojoj hemijskoj reaktivnosti.<ref name="Cotton" /> Itrij je vrlo blizak po veličini teškim lantanoidnim [[ion]]ima u rastvorima takozvane ''itrijske grupe'', a hemijski se ponaša kao da je jedan od njih.<ref name="ECE817" /><ref name="Greenwood1997p945">{{harvnb|Greenwood|1997|p=945}}</ref> Iako su lantanoidi cijeli jedan red ispod itrija u periodnom sistemu, sličnosti [[Atomski radijus|atomskog radijusa]] s njima se može objasniti takozvanom [[Kontrakcija lantanoida|kontrakcijom lantanoida]].<ref name="Greenwood1997p1234">{{harvnb|Greenwood|1997|p=1234}}</ref>

Jedna od malobrojnih nešto značajnijih razlika između hemije itrija i lantanoida je to što je itrij gotovo isključivo [[valencija (hemija)|trovalentan]], dok gotovo pola lantanoida ima valenciju različitu od tri.<ref name="ECE817" />

=== Izotopi ===
U [[Sunčev sistem|Sunčevom sistemu]] itrij se stvara [[nukleosinteza|nukleosintezom]], najvećim dijelom putem [[s-proces]]a (oko 72%), ali također i u [[r-proces]]u.<ref name="Pack" /> R-proces se sastoji od brzog ''hvatanja'' neutrona lahkih elemenata nakon eksplozije [[supernova]]. S-proces se sastoji od ''hvatanja'' sporih neutrona lahkih elemenata unutar pulsirajućih [[Crveni div|zvijezda crvnih divova]].<ref name="Greenwood1997p12-13">{{harvnb|Greenwood|1997|pp=12–13}}</ref>

Izotopi itrija su jedni od najčešćih proizvoda [[Nuklearna fisija|nuklearne fisije]] [[uranij]]a koja se dešava pri nuklearnoj eksploziji ili u nuklearnim reaktorima. Po procedurama upravljanja nuklearnim otpadom, najvažniji izotopi itrija su <sup>91</sup>Y i <sup>90</sup>Y, koji imaju [[vrijeme poluraspada]] od 58,1 dan i 64 sata, respektivno.<ref name="NNDC" /> Iako <sup>90</sup>Y ima kratko vrijeme poluraspada, on postoji u [[sekularna ravnoteža|sekularnoj ravnoteži]] sa svojim ''roditeljskim'' izotopom [[stroncij]]em <sup>90</sup>Sr koji ima znatno duže vrijeme poluraspada od 29 godina.<ref name="CRC2008" />

Svi elementi 3. grupe periodnog sistema imaju neparan [[atomski broj]] te stoga imaju vrlo mali broj stabilnih [[izotop]]a.<ref name="Greenwood1997p946">{{harvnb|Greenwood|1997|p=946}}</ref> [[Skandij]] ima jedan stabilan izotop, a itrij također ima samo jedan stabilni izotop <sup>89</sup>Y, koji se jedini i može naći u prirodi. Međutim, [[lantanoidi]] rijetkih zemalja sadrže i elemente sa parnim atomskim brojem i brojnim stabilnim izotopima. <sup>89</sup>Itrij je nešto više zastupljen u Zemljnoj kori nego što bi po pravilu trebao biti, a razlog jednim dijelom leži u s-procesu koji daje dovoljno vremena da izotopima stvorenim drugim procesima da se raspadnu [[beta-zraci|emisijom elektrona]] (neutron → proton).<ref name="Greenwood1997p12-13" />{{napomena|Po pravilu, [[neutron]] postaje [[proton]] dok se emitiraju [[elektron]] i [[antineutrino]].}} Takav spori proces ide ''u korist'' izotopima sa atomskim masenim brojevima (A je zbir protona i neutrona) oko 90, 138 i 208, koji imaju neobično stabilne atomske jezgre sa 50,82 i 126 neutrona, respektivno.<ref name="Greenwood1997p12-13" />{{napomena|Pogledate i [[magični broj (fizika)|magični broj]]. Međutim, ova stabilnost je rezultat njegove vrlo malehne poprečne površine ''hvatanja'' neutrona.{{harv|Greenwood|1997|pp=12–13}}. Emisija elektrona izotopa sa tim masenim brojem je jednostavno manje zastupljena zbog ove stabilnosti, što ima za rezultat da imaju veću zastupljenost.}}<ref name="CRC2008" /> Izotop <sup>89</sup>Y ima maseni broj vrlo blizu 90 i ima tačno 50 neutrona u jezgru.

Do danas je otkriveno 32 sintetička izotopa itrija, čije se atomski maseni brojevi kreću od 76 do 108.<ref name="NNDC" /> Najmanje stabilni izotop među njima je <sup>106</sup>Y sa poluvremenom raspada od >150 ns (dok <sup>76</sup>Y ima poluvrijeme raspada od >200 ns), dok je najstabilniji izotop <sup>88</sup>Y sa vremenom poluraspada od 106,626 dana.<ref name="NNDC" /> Osim izotopa <sup>91</sup>Y, <sup>87</sup>Y i <sup>90</sup>Y sa vremenima poluraspada od 58,51 dana, 79,8 sati i 64 sata, respektivno, svi drugi izotopi imaju vremena poluraspada kraća od jednog dana, a većina tih izotopa ima vremena poluraspada kraća od jednog sata.<ref name="NNDC" />

Izotopi itrija sa masenim brojevima od 88 i nižim uglavnom se raspadaju putem emisije [[pozitron]]a (proton → neutron) dajući kao rezultat izotope [[stroncij]]a ([[atomski broj]] 38).<ref name="NNDC" /> Izotopi itrija sa masenim brojevima od 90 i višim uglavnom se raspadaju emisijom elektrona (neutron → proton) dajući izotope cirkonija (Z = 40).<ref name="NNDC" /> Za izotope sa masenim brojevima 97 ili višim poznato je da imaju i manje izražen nuklearni lanac raspadanja β<sup>−</sup> sa naknadnom emisijom neutrona.<ref name="nubase" />

Poznato je najmanje 20 [[nuklearni izomer|nuklearnih izomera]] čiji maseni brojevi se kreću u rasponu od 78 do 102.<ref name="NNDC" />{{napomena|Nuklearni izomeri imaju energetska stanja viša od normalnih koja odgovaraju nepobuđenim jezgrama a ova stanja traju do emitiranja gama zraka ili konverzije elektrona od strane izomera. Oni se označavaju sa ''m'' pored masenog broja izotopa.}} Dokazana su brojna pobuđena stanja za izotope  <sup>80</sup>Y i <sup>97</sup>Y.<ref name="NNDC" /> Iako se za većinu nuklearnih izomera itrija očekuje da budu manje stabilni od svojih osnovnih stanja, nuklearni izomeri <sup>78m</sup>Y, <sup>84m</sup>Y, <sup>85m</sup>Y, <sup>96m</sup>Y, <sup>98m1</sup>Y, <sup>100m</sup>Y i <sup>102m</sup>Y imaju duža vremena poluraspada nego u svojim osnovnim stanjima, a ti izomeri se ne raspadaju izomerijskom tranzicijom već putem beta raspada.<ref name="nubase" />

== Rasprostranjenost ==
Itrij je pronađen u većini rijetkih zemnih minerala<ref name="Hammond" /> kao i u nekim rudama [[uranij]]a, međutim u prirodi nikad nije nađen kao [[samorodni elementi|samorodan]].<ref name="Lenntech" /> Sa udjelom od oko 31 ppm (0,0031%) u Zemljinoj kori,<ref name="Cotton" /> itrij je 28. element po rasprostranjenosti, odnosno oko 400 puta više zastupljen od [[srebro|srebra]].<ref name="Emsley497" /> Itrij je pronađen u tlu u koncentracijama između 10 i 150 ppm (0,001% - 0,015%, prosjek oko 23 ppm (0,0023%)). Njegov udio u morskoj vodi iznosi oko 9 ppt (9×10<sup>−10</sup>%).<ref name="Emsley497" /> Uzorci koje su prikupile američke svemirske misije na Mjesec u sklopu Apolo projekta pokazali su relativno veliki udio itrija u njima.<ref name="Stwertka115" />

Velika geohemijska podjela rijetkih ''zemalja'' u grupu [[cerij]]a i grupu itrija je imala za primjer prvobitna otkrića oksida cerije 1803. i itrije 1794. godine. Ono što se 1794. godine zvalo ''yttria'' je identično mineralu [[ksenotim]]u i sastavu ionske gline iz Lognana, čineći oko dvije trećine itrij oksid po težine i otprilike 4 do 7% od svakog teškog lantanoida sa parnim atomskim brojem te 0,5 do 1,5% lantanoida sa neparnim atomskim brojem, što je u skladu sa Oddo-Harkinsovim pravilom. Tijelo ruda rijetkih zemlji se danas posmatra kao pravolinijska kombinacija itrije iz 1794. i cerije iz 1803. godine kao prvim aproksimacijama. Ovo je, međutim, tačno za okruženja kiselih stijena. Bazične stijene imaju mali sadržaj itrije i poremećen sastav cerije, bogate [[lantan]]om zajedno sa nižim relativnim udjelom [[neodij]]a.

Nije poznata nijedna biolološka uloga itrija, mada je njegovo prisustvo dokazano u većini, ako ne i u svim, poznatim živim organizmima. Itrij ima tendenciju da se taloži u [[jetra|jetri]], [[bubreg|bubrezima]], [[slezena|slezeni]], [[pluća|plućima]] i kostima kod čovjeka.<ref name="MacDonald" /> Njegova uobičajena količina u prosječnom čovjekovom organizmu iznosi oko 0,5 miligrama. Studije su pokazale da majčino mlijeko može sadržavati oko 4 ppm itrija (0,0004%).<ref name="Emsley495" /> Itrij se može naći u mnogim jestivim biljkama u koncentracijama između 0,002% i 0,01% (u svježim biljkama), a među njima kupus ima najveći udio itrija.<ref name="Emsley495" /> Gotovo 0,07% itrija je pronađeno u sjemenu nekih vrsta drvenastih biljaka, što je najveća poznata izmjerena koncentracija.<ref name="Emsley495" />

== Dobijanje ==
Hemijska sličnost itrija sa lantanoidima je uzrok da se on obrađuje i obogaćuje istim procesima i tehnologijom kao i rude koje sadrže lantanoide, zajedno sačinjavajući rijetke zemne minerale. Postoji određena manja razlika između lahkih (LRZE) i teških rijekih zemnih elemenata (TRZE), ali tačna razlika nije striktno određena. Itrij je svrstan u grupu TRZE zbog veličine svog [[ion]]a iako ima nižu atomsku masu od drugih.<ref name="Morteani" /><ref name="Kanazawaa" />

[[Datoteka:Yttrium 1.jpg|thumb|desno|200px|Komad itrija. Itrij je vrlo teško razdvojiti od ostalih rijetkih zemnih elemenata.]]
Postoje četiri osnovna izvora rijetkih zemnih elemenata:<ref name="Naumov" />
* Karbonati i fluoridi koji sadrže rude kao što je LRZE [[bastnesit]] (<nowiki>[</nowiki>(Ce, La, etc.)(CO<sub>3</sub>)F<nowiki>]</nowiki>) koji sadrži u prosjeku 0,1%<ref name="CRC2008" /><ref name="Morteani" /> itrija za razliku od 99,9% kod drugih 16 rijetkih zemnih elemenata.<ref name="Morteani" /> Osnovni izvor za bastnesit u periodu od 1960tih do 1990tih bio je rudnik rijetkih minerala Mountain Pass u američkoj saveznoj državi [[Kalifornija]], što je u to vrijeme dovelo SAD na prvo mjesto najvećih proizvođača rijetkih zemnih elemenata.<ref name="Morteani" /><ref name="Naumov" />
* [[Monazit]] (<nowiki>[</nowiki>([[cerij|Ce]], [[lantan|La]], i dr.)[[fosfat|PO<sub>4</sub>]]<nowiki>]</nowiki>), od kojih su većina fosfati, je depozitni aluvijalni pijesak koji nastaje prijenosom i gravitacijskim odvajanjem erodiranog [[granit]]a. Monazir, kao ruda LRZE, sadrži 2%<ref name="Morteani" /> (po nekim izvorima 3%<ref name="Stwertka116" />) itrija. Najveći takvi depoziti pronađeni su u [[Indija|Indiji]] i [[Brazil]]u početkom 20. vijeka, što je dovelo ove dvije zemlje u vrh svjetskih proizvođača itrija u prvoj polovini 20. vijeka.<ref name="Morteani" /><ref name="Naumov" />
* [[Ksenotim]], fosfat rijetkih zemnih elemenata, je osnovna ruda TRZE a sadrži do 60% itrija u vidu [[itrij fosfat]]a (YPO<sub>4</sub>).<ref name="Morteani" /> Najveći rudnik ovog minerala je depozit [[Bayan Obo]] u [[Narodna Republika Kina|Kini]], što čini Kinu najvećim izvoznikom TRZE od zatvaranja rudnika Mountain Pass 1990tih.<ref name="Morteani" /><ref name="Naumov" />
* Gline ionske apsorpcije ili gline iz Lognana su proizvod granita uzrokovan erozijom a sadrži samo 1% rijetkih zemnih elemenata.<ref name="Morteani" /> Međutim, konačni proizvodni koncentrat rude može sadržavati do 8% itrija. Gline ionske apsorpcije se najviše iskopavaju u rudnicima južne Kine.<ref name="Morteani" /><ref name="Naumov" /><ref name="Zuoping" /> Itrij se također može naći i u mineralima [[samarskit]]u i [[fergusonit]]u.<ref name="Emsley497" />

Jedna od metoda dobijanja čistog itrija iz miješanih oksidnih ruda je rastvaranje oksida u [[sumporna kiselina|sumpornoj kiselini]] te njihovo razdvajanje putem [[Ionoizmjenjivačka hromatografija|ionoizmjenjivačke]] [[hromatografija|hromatografije]]. Dodavanjem [[oksalna kiselina|oksalne kiseline]] taloži se itrij oksalat. Zatim se oksalat prevodi u oksid njegovim zagrijavanjem u prisustvu kisika. Reakcijom nastalog itrij-oksida sa [[fluorovodik]]om, nastaje [[itrij-fluorid]].<ref name="Holleman" /> Koristeći kvatarne amonijeve soli kao ekstrakante, itrij uglavnom ostaje u vodenoj fazi: ako je suprotni ion nitrat, uklanjaju se lahki lantanoidi, a ako je suprotni ion tiocijanat, uklanjaju se teški. Tim postupkom dobijaju se itrijeve soli čistoće 99,999%. U većini situacija, kada itrij sačinjava dvije trećine mješavine teških lantanoida, postoji velika prednost njegovog izdvajanja iz sistema što je prije moguće, kako bi se olakšalo odvajanje preostalih elemenata.

Svjetska godišnja proizvodnja itrij oksida dostigla je 2001. godine 600 tona, a njegove rezerve se procjenjuju na oko 9 miliona tona.<ref name="Emsley497" /> Samo nekoliko tona metala itrija se proizvede svake godine redukcijom [[itrij(III)-fluorid|itrij-fluorida]] u metalnu ''spužvu'' sa legurama [[kalcij]]a i [[magnezij]]a. Temperatura lučne peći iznad 1600&nbsp;°C je dovoljna da se itrij istopi.<ref name="Emsley497" /><ref name="Holleman" />

== Upotreba ==
=== Proizvodi široke potrošnje ===
Itrija ([[itrij(III) oksid]], {{chem|Y|2|O|3}})) može služiti kao osnovna rešetka za dopiranje sa kationima [[Europij|Eu<sup>3+</sup>]] kao i reaktant za dobijanje dopiranog [[itrij ortovanadat]]a Y[[Vanadat|VO<sub>4</sub>]]:Eu<sup>3+</sup> ili itrij-oksidsulfida {{chem|Y|2|O|2|S}}:Eu<sup>3+</sup>, [[Fosforescencija|fosforescentna boja]] koja daje crveni sjaj u katodnim cijevima za sliku kod televizora u boji,<ref name="CRC2008" /><ref name="Cotton" />{{napomena|[[#Emsley2001|Emsley 2001]], str. 497 navodi da "[[Itrij oksisulfid]], dopiran europijem (III), se koristi kao standardna crvena komponenta u televizorima u boji".}} mada se crvena boja zapravo emitira iz europija dok itrij služi za sakupljanje energije iz elektronskih pištolja i predaje je fosforescentim bojama.<ref name="ECE818">[[#Daane1968|Daane 1968]], str. 818</ref> Spojevi itija mogu također služiti kao osnovna rešetka za dopiranje sa različitim kationima [[lantanoid]]a. Osim Eu<sup>3+</sup>, kao dopirajuće sredstvo također se koristi i [[terbij|Tb<sup>3+</sup>]] koji daje zelenu [[Luminiscencija|luminiscenciju]]. Itrija se također koristi i kao dodatak u procesu [[sinterovanje|sinterovanja]] kod proizvodnje poroznog [[silicij-nitrid]]a<ref>{{US patent|5935888}}</ref> i kao uobičajena polazna sirovina proizvodnju drugih spojeva itrija ali i važan materijal u [[Nauka o materijalima|nauci o materijalima]].

Spojevi itrija se koriste kao [[katalizator]]i za [[polimerizacija|polimerizaciju]] [[eten]]a.<ref name="CRC2008" /> Kao [[metal (hemija)|metal]], koristi se za elektrode kod nekih automobilskih svjećica gdje su potrebne visoke performanse.<ref name="Carley" /> Itrij se također upotrebljava u proizvodnji Colemanovih mrežica za [[propan]]ske lampe kao zamjena za [[torij]] koji je radioaktivan.<ref>{{US patent|4533317}}</ref> Istraživanje budućih načina upotrebe itrija uključuje djelimično stabiliziranje cirkonije itrijem kao čvrsti elektrolit i kao senzor za kisik u automobilskim ispušnim sistemima.<ref name="Cotton" />

=== Granati ===
[[Datoteka:Yag-rod.jpg|thumb|Šipka [[Nd:YAG laser]]a prečnika 0,5 cm.]]
Itrij se koristi za proizvodnju širokog spektra [[granati|sintetičkih granata]] (vrsta dragog kamenja),<ref name="Jaffe" /> a ''itrija'' se koristi za izradu [[itrij željezo granat]]a ({{chem|Y|3|Fe|5|O|12}} ili YIG), a koji su vrlo efektivni elektronski filteri za [[Mikrovalno zračenje|mikrovalove]].<ref name="CRC2008" /> Garneti od itrija, [[željezo|željeza]], [[aluminij]]a i [[gadolinij]]a (npr. Y<sub>3</sub>(Fe,Al)<sub>5</sub>O<sub>12</sub> i Y<sub>3</sub>(Fe,Ga)<sub>5</sub>O<sub>12</sub>) imaju važne [[magnetizam|magnetne]] osobine.<ref name="CRC2008" /> YIG je također veoma efikasan kao prenosilac [[zvuk|akustične energije]] i [[transduktor]].<ref name="Hosseini" /> [[Itrij aluminij granat]] ({{chem|Y|3|Al|5|O|12}} ili YAG) ima tvrdoću 8,5 po [[Mohsova skala tvrdoće|Mohsovoj skali]] i također se koristi kao dragi kamen (simulirani [[dijamant]]).<ref name="CRC2008" /> Kristali itrij aluminij granata dopirani [[cerij]]em (YAG:Ce) se koriste kao fosforescentne boje za proizvodnju bijelih [[Svijetleća dioda|svjetlećih (LED) dioda]].<ref>{{US patent|6409938}}</ref><ref name="giagem" /><ref name="ieee2" />

[[YAG]], itrija, [[itrij-litij-fluorid]] ({{chem|LiYF|4}}) i [[itrij-ortovanadat]] ({{chem|YVO|4}}) se koriste u kombinaciji sa dopantima poput [[neodij]]a, [[erbij]]a i [[iterbij]]a u [[laser]]ima koji rade na području [[Infracrveno zračenje|bliskog infracrvenog zračenja]].<ref name="cw" /><ref name="Tokurakawa" /> YAG laseri imaju sposobnost da rade visokom snagom a koriste se i za bušenje ili rezanje [[metal (hemija)|metala]].<ref name="Stwertka116" /> Pojedinačni kristali dopiranog YAG se obično proizvode [[Czochralski metoda|Czochralski metodom]].<ref name="Golubovic" />

=== Poboljšavanje materijala ===
Malehne količine itrija (0,1 do 0,2%) se koriste za smanjivanje veličine zrna [[hrom]]a, [[molibden]]a, [[titanij]]a i [[cirkonij]]a.<ref name="pidc" /> Također se koristi za povećanje jačine [[legura]] [[aluminij]]a i [[magnezij]]a.<ref name="CRC2008" /> Dodavanje itrija legurama općenito poboljšava njihovu obradu, povećava im otpornost na rekristalizaciju pri visokim temperaturama i značajno poboljšava njihovu otpornost na oksidaciju pri visokim temperaturama.<ref name="ECE818" />

Itrij se može koristiti za deoksidiranje vanadija i drugih obojenih metala.<ref name="CRC2008" /> Njegov oksid zvani ''itrija'' se koristi za stabiliziranje kockaste forme cirkonije koja se upotrebljava kao nakit.<ref name="emporia" /> Itrij se proučava u mogućim aplikacijama kao nodulator za izradu nodularnog lijevanog čelika, koji ima povećanu [[duktilnost]] ([[grafit]] u njemu formira kompaktne nodule umjesto stvaranja ''ljuskica'').<ref name="CRC2008" /> Itrij-oksid se također koristi u izradi keramike i stakla, zbog svoje visoke tačke topljenja i odgovarajućih osobina otpornosti na stres te niske stope toplotnog širenja.<ref name="CRC2008" /> Zbog toga se koristi i za izradu objektiva za kamere.<ref name="Emsley497" />

=== Medicina ===
[[Radioaktivnost|Radioaktivni]] izotop itrija <sup>90</sup>Y se koristi u sastavu lijekova kao [[itrij Y 90-DOTA-tir3-oktreotid]] i [[Itrij Y 90 ibritumomab tiuksetan]] za tretman različitih oblika [[rak (bolest)|raka]], uključujući limfome, [[leukemija|leukemiju]], [[rak jajnika]], pankreasa, kostiju i [[rak debelog crijeva|debelog crijeva]].<ref name="Emsley495" /> Djeluje tako što se spaja sa monoklonalnim antitijelima, koji se kasnije spajaju na ćelije raka i ubijaju ih pomoću intenzivne [[beta-zraci|β-radijacije]] iz itrija <sup>90</sup>Y.<ref name="Cancer2" />

Igle načinjene od itrija-90, a koje mogu rezati preciznije od običnog skalpela, koriste se za presjecanje živaca koji provode bol u [[kičmena moždina|kičmenoj moždini]],<ref name="Emsley496" /> a itrij-90 se također koristi za vršenje radionuklidne sinovektomije (hirurško uklanjanje dijela sinovijalne membrane zgloba) pri tretmanima upale zglobova, naročito koljena kod pacijenata sa stanjima poput [[reumatoidni artritis|reumatoidnog artritisa]].<ref name="Fischer" />

[[Laser]] od itrij-aluminij-granata dopiran [[neodij]]em se koristi u eksperimentalnoj, radikalnoj [[prostatektomija|prostatektomiji]] potpomognutu robotima kod pasa u pokušaju da se smanji kolateralna šteta živaca i tkiva,<ref name="troy" /> dok takvi laseri dopirani [[erbij]]em počeli su se koristiti u kozmetičkom oblikovanju kože.<ref name="Cotton" />

=== Superprovodnici ===
[[Datoteka:YBCO-modified.jpg|thumb|lijevo|[[YBCO]] superprovodnik]]
Itrij se koristi u [[itrij-barij-bakar oksid]]u (YBa<sub>2</sub>Cu<sub>3</sub>O<sub>7</sub>, poznat i kao 'YBCO' ili '1-2-3'), superprovodnika razvijenog na [[Univerzitet u Alabami|Univerzitetu u Alabami]] i [[Univerzitet u Houstonu|Houstonu]] 1987. godine.<ref name="Wu" /> Ovaj superprovodnik radi na temperaturi od 93 K, što je značajno jer je iznad tačke ključanja tečnog [[dušik]]a (77,1 K).<ref name="Wu" /> Pošto je cijena tečnog dušika mnogo niža od cijene tečnog [[helij]]a, koji se obično mora koristiti za metalne superprovodnika, upotrebom ovog superprovodnika značajno se snižavaju troškovi.

Stvarni superprovodnički materijal se često označava kao YBa<sub>2</sub>Cu<sub>3</sub>O<sub>7–''d''</sub>, gdje ''d'' mora biti manje od 0,7 za materijal da bi bio superprovodnik. Razlozi za to još nisu potpuno poznati, ali se zna da se praznine pojavljuju samo na određenim mjestima u kristalu, planarni oksidi bakra prelaze u lančane,<ref name="thomas" /> što dovodi do neuobičajenih oksidacijskih stanja atoma bakra, što nekako dovodi do superprovodničkih osobina.

Teorija niskih temperatura superprovodljivosti je bila dobro razvijena sve dok se 1957. godine nije pojavila BCS teorija. Ona je zasnovana na neuobičajenim međusobnim reakcijama između dva elektrona u kristalnoj rešetki. Međutim BCS teorija nije mogla objasniti superprovodljivost koja se javlja na visokim temperaturama, a njen tačan mehanizam djelovanja ni do danas nije potpuno jasan. Ono što je poznato, je da se sastav materijala od bakar oksida mora precizno kontrolirati da bi se javila superprovodljivost.<ref name="Imperial" />

Dobijeni materijal je bio crne i zelene boje, multikristalni i multifazni mineral. Istraživači proučavaju klasu materijala poznatih kao perovskiti koji su alternativna mješavina ovih elemenata, nadajući se da će razviti praktičan superprovodnik pogodan za visoke temperature.<ref name="Stwertka116" />

== Spojevi ==
Kao trovalentni prelazni metal, itrij gradi razne [[neorganska hemija|neorganske spojeve]], uglavnom u oksidacijskom stanju +3, tako što otpušta sva tri svoja valentna [[elektron]]a.<ref name="Greenwood1997p948">{{harvnb|Greenwood|1997|p=948}}</ref> Dobar primjer spoja itrija je [[itrij(III) oksid]] ({{chem|Y|2|O|3}}), također poznat i kao ''itrija'', bijela čvrsta supstanca sa šest koordiniranih [[kovalentna veza|kovalentnih veza]].<ref name="Greenwood1997p947">{{harvnb|Greenwood|1997|p=947}}</ref>

Itrij gradi, u vodi nerastvorljive, fluoride, hidrokside i oksalate, međutim bromidi, hloridi, jodidi, nitrati i sulfati itrija su gotovo svi rastvorljivi u vodi.<ref name="ECE817" /> Ion itrij Y<sup>3+</sup> je bezbojan u rastvorima zbog odsustva elektrona u ''d'' i ''f'' elektronskim ljuskama.<ref name="ECE817" /> [[Voda]] vrlo lahko reagira sa metalnim itrijem i njegovim spojevima dajući {{chem|Y|2|O|3}}.<ref name="Emsley498" /> Koncentrirana [[dušična kiselina|nitratna]] i [[Fluoridna kiselina|fluorovodična kiselina]] ne napadaju burno itrij, ali ostale jake kiseline ga vrlo snažno napadaju.<ref name="ECE817" /> Sa halogenim elementimam itrij gradi trihalide poput [[itrij(III) fluorid]]a ({{chem|YF|3}}), [[itrij(III) hlorid]]a ({{chem|YCl|3}}) i [[itrij(III) bromid]]a ({{chem|YBr|3}}) pri temperaturama iznad približno 200&nbsp;°C.<ref name="osha" /> Slično tome, pri povišenim temperaturama [[ugljik]], [[fosfor]], [[selen]] i [[sumpor]] također grade binarne spojeve sa itrijem.<ref name="ECE817" />

[[Organoitrijska hemija]] proučava spojeve koji sadrže [[ugljik]]-itrij veze. Za neke od njih je dokazano da u njima itrij ima oksidacijsko stanje 0.<ref name="Cloke1993" /><ref name="Schumann" /> U nekim istopljenim hloridima je dokazano i stanje +2,<ref name="Mikheev1992" /> dok je stanje +1 dokazano u oksidnim klasterima u gasovitom stanju.<ref name="Kang2005" /> Posmatrane su i neke reakcije trimerizacije koristeći organoitrijske spojeve kao [[katalizator]]e.<ref name="Schumann" /> Ovi spojevi koriste {{chem|YCl|3}} kao polazni materijal koji se dalje dobija iz {{chem|Y|2|O|3}}, koncentrirane [[hlorovodična kiselina|hlorovodične kiseline]] i [[amonij-hlorid]]a.<ref name="spencerf" /><ref name="turnerjr" />

[[Haptičnost]] je pojam koji označava kako se susjedni atomi [[ligand]]a koordiniraju na centralni atom; označava se grčkim slovom ''eta'', η. Kompleksi itrija su prvi primjeri među kompleksima gdje su karboranilni ligandi veza na <sup>0</sup>-metalni centar pomoću η<sup>7</sup>-haptičnosti.<ref name="Schumann" /> Vaporizacija grafitnih interkaliranih spojeva grafit-Y ili [[grafit]]-{{chem|Y|2|O|3}} dovodi do formiranja endohedralnih [[fuleren]]a kao što je Y@C<sub>82</sub>.<ref name="Cotton" /> Proučavanje pomoću elektronske spin rezonance dokazuju formiranje ionskih parova Y<sup>3+</sup> i (C<sub>82</sub>)<sup>3−</sup>.<ref name="Cotton" /> Svaki od karbida itrija Y<sub>3</sub>C, Y<sub>2</sub>C i YC<sub>2</sub> se može [[hidroliza|hidrolizirati]] dajući [[ugljikovodici|ugljikovodike]].<ref name="ECE817" />

== Mjere bezbjednosti ==
U vodi rastvorljivi spojevi itrija se smatraju slabo otrovnim, dok nerastvorljivi spojevi nisu otrovni.<ref name="Emsley495" /> U eksperimentima na životinjama, itrij i njegovi spojevi uzrokovali su oštećenja pluća i jetre, mada [[otrov]]nost nije ista za sve spojeve itrija. Kod pacova, udisanje itrij citrata dovelo je do pojave plućnih edema i [[dispneja|dispneje]], dok je udisanje itrij hlorida uzrokovalo edem jetre, [[pleuralni izljev]] i plućnu hiperemiju.<ref name="osha" />

Kod čovjeka, izlaganje spojevima itrija može prouzrokovati plućna oboljenja.<ref name="osha" /> Radnici koji su bili izloženi prašini itrij europij vanadata u zraku imali su blage iritacije očiju, kože i gornjih disajnih puteva, mada se takvi efekti mogu javiti zbog sadržaja [[vanadij]]a, prije nego zbog itrija.<ref name="osha" /> Akutno izlaganje spojevima itrija može izazvati kratkoću daha, kašljanje, bolove u grudima i [[cijanoza|cijanozu]].<ref name="osha" /> Američki Nacionalni institut za sigurnost i zdravlje radnika (NIOSH) preporučuje najveće dozvoljeno izlaganje itriju od prosječno 1&nbsp;mg/m<sup>3</sup> zraka a najveća 30-minutna izloženost (IDLH) ne smije biti viša od 500&nbsp;mg/m<sup>3</sup>.<ref name="niosh" /> Prah itrija je zapaljiv.<ref name="osha" />

== Napomene ==
{{napomene}}

== Reference ==
{{refspisak|refs=
<ref name="binder">{{Cite book|author=Harry H. Binder|title=Lexikon der chemischen Elemente|publisher=S. Hirzel Verlag|location=Stuttgart|year=1999|isbn=3-7776-0736-3}}</ref>
<ref name="IUPAC1">{{Cite web |url=http://www.iupac.org/news/news-detail/article/standard-atomic-weights-revised-v2.html |title=IUPAC, Standard Atomic Weights Revised v2 |access-date=10. 6. 2014 |archive-date=8. 1. 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160108142215/http://www.iupac.org/news/news-detail/article/standard-atomic-weights-revised-v2.html |url-status=dead }}</ref>
<ref name="steveg">Steve Gagnon. [http://education.jlab.org/itselemental/ele039.html The Element Yttrium], Thomas Jefferson National Accelerator Facility - Office of Science Education, pristupljeno 10. juna 2014.</ref>
<ref name="Weast">{{Cite book|editor=Weast, Robert C.|title=CRC Handbook of Chemistry and Physics|url=https://archive.org/details/crchandbookofche70edunse|publisher=CRC (Chemical Rubber Publishing Company)|location=Boca Raton|year=1990|pages=E-129 - E-145|isbn=0-8493-0470-9}}</ref>
<ref name="yinon">Bentor, Yinon. [http://www.chemicalelements.com/elements/y.html Chemical Element.com - Yttrium]. pristupljeno 10. juni 2014</ref>
<ref name="Zhang">{{Cite journal|author=Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang|title=Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks|journal=Journal of Chemical & Engineering Data|volume=56|year=2011|pages=328–337|doi=10.1021/je1011086}}</ref>
<ref name="IUPAC">{{cite book|author = IUPAC|title = Nomenclature of Inorganic Chemistry: IUPAC Recommendations 2005|editor = N G Connelly; T Damhus (R M Hartshorn; A T Hutton)|page = 51|year = 2005|isbn = 0-85404-438-8|url = http://www.iupac.org/publications/books/rbook/Red_Book_2005.pdf |format=PDF| access-date=17. 12. 2007|publisher = RSC Publishing}}</ref>
<ref name="CRC2008">{{Cite book|author = urednici CRC|editor = Lide, David R.|chapter = Yttrium|year = 2007|title = CRC Handbook of Chemistry and Physics|volume = 4|page = 41|location = New York City|publisher = CRC Press|isbn = 978-0-8493-0488-0}}</ref>
<ref name="Cotton">{{cite book|title=Encyclopedia of Inorganic Chemistry|author=Simon A. Cotton |date=15. 3. 2006|chapter=Scandium, Yttrium & the Lanthanides: Inorganic & Coordination Chemistry|isbn=0-470-86078-2|doi=10.1002/0470862106.ia211}}</ref>
<ref name="osha">{{cite web|author = OSHA|url = http://www.osha.gov/SLTC/healthguidelines/yttriumandcompounds/recognition.html|title = Occupational Safety and Health Guideline for Yttrium and Compounds|access-date=3. 8. 2008|publisher = United States Occupational Safety and Health Administration|date=11. 1. 2007|archive-url = https://web.archive.org/web/20130302060936/http://www.osha.gov/SLTC/healthguidelines/yttriumandcompounds/recognition.html|archive-date=2. 3. 2013|url-status = dead}}</ref>
<ref name="Annalen">{{cite journal|journal=Annalen der Physik und Chemie|volume=60|year=1843|pages=297–315|title=Ueber die das Cerium begleitenden neuen Metalle Lathanium und Didymium, so wie über die mit der Yttererde vorkommen-den neuen Metalle Erbium und Terbium|author = Mosander, Carl Gustaf|issue = 2}} {{doi|10.1002/andp.18431361008}}</ref>
<ref name="Britannica">{{cite news|author = urednici ''Britannica''|encyclopedia = Encyclopaedia Britannica|date = 2005|publisher = Encyclopædia Britannica, Inc|title = ytterbium}}</ref>
<ref name="Stwertka115">[[#Stwertka1998|Stwertka 1998.]], str. 115</ref>
<ref name="Heiserman">{{cite book|author= Heiserman David L.|title = Exploring Chemical Elements and their Compounds|location = New York|publisher = TAB Books|isbn = 0-8306-3018-X|chapter = Element 39: Yttrium|pages = 150–152|year = 1992}}</ref>
<ref name="Ueber">{{cite journal|journal = Annalen der Physik|volume = 89|issue = 8|pages = 577–582|title = Ueber das Beryllium und Yttrium|author= Friedrich Wöhler|year = 1828|doi=10.1002/andp.18280890805}}</ref>
<ref name="Pureappl">{{cite journal|journal = Pure Appl. Chem.|volume = 70|issue = 1|pages = 237–257|year = 1998|first = Tyler B.|last = Coplen; Peiser, H. S.|title = History of the Recommended Atomic-Weight Values from 1882 to 1997: A Comparison of Differences from Current Values to the Estimated Uncertainties of Earlier Values (Technical Report)|publisher = IUPAC Inorganic Chemistry Division Commission on Atomic Weights and Isotopic Abundances}} {{doi|10.1351/pac199870010237}}</ref>
<ref name="Wu">{{cite journal|author = Wu, M. K. ''et al.''|title = Superconductivity at 93 K in a New Mixed-Phase Y-Ba-Cu-O Compound System at Ambient Pressure
|journal = Physical Review Letters|year = 1987|volume = 58|issue = 9|pages = 908–910|doi=10.1103/PhysRevLett.58.908}}</ref>
<ref name="Cava">R. J. Cava, H. Takagi, B. Batlogg, H. W. Zandbergen ''et al.'' (1991): ''Superconductivity at 23 K in yttrium palladium boride carbide'', ''Nature'' '''367''', 146 - 148 (13. januar 1994.); {{doi|10.1038/367146a0}}</ref>
<ref name="Greenwood1997">[[#Greenwood1997|Greenwood 1997.]], str. 946</ref>
<ref name="Hammond">{{cite book|url = http://www-d0.fnal.gov/hardware/cal/lvps_info/engineering/elements.pdf|title = The Elements|chapter = Yttrium|author = Hammond, C. R.|access-date=28. 6. 2008|publisher = Fermi National Accelerator Laboratory|pages = 4–33|format = pdf|archive-url = https://web.archive.org/web/20080626181434/http://www-d0.fnal.gov/hardware/cal/lvps_info/engineering/elements.pdf|archive-date=26. 6. 2008|isbn = 0-04-910081-5|url-status = live}}</ref>
<ref name="ECE817">[[#Daane1968|Daane 1968.]], str. 817</ref>
<ref name="Emsley498">[[#Emsley2001|Emsley 2001]], str. 498</ref>
<ref name="Pack">{{cite journal|journal = Geochimica et Cosmochimica Acta|volume = 71|issue = 18|year = 2007|title = Geo- and cosmochemistry of the twin elements yttrium and holmium|url = https://archive.org/details/sim_geochimica-et-cosmochimica-acta_2007-09-15_71_18/page/n191|author = Andreas Pack; Sara S. Russell, J. Michael G. Shelley; Mark van Zuilen|pages = 4592–4608|doi=10.1016/j.gca.2007.07.010}}</ref>
<ref name="NNDC">{{cite web|url = http://www.nndc.bnl.gov/chart/|author = urednici NND; Alejandro A. Sonzogni (ur.)|title = Chart of Nuclides|publisher = National Nuclear Data Center, Brookhaven National Laboratory|access-date = 13. 9. 2008|date = 2008|archive-date = 10. 10. 2018|archive-url = https://web.archive.org/web/20181010070007/http://www.nndc.bnl.gov/chart/|url-status = dead}}</ref>
<ref name="nubase">{{cite journal|author = Audi Georges;  Bersillon O.; Blachot J.; Wapstra A.H.|title = The NUBASE Evaluation of Nuclear and Decay Properties|journal = Nuclear Physics A|volume = 729|pages = 3–128|publisher = Atomic Mass Data Center|year = 2003|doi=10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001}}</ref>
<ref name="Lenntech">{{cite web|author = urednici|url = http://www.lenntech.com/periodic-chart-elements/y-en.htm|access-date=26. 8. 2008|title = yttrium|publisher = Lenntech}}</ref>
<ref name="Emsley497">[[#Emsley2001|Emsley 2001]], str. 497</ref>
<ref name="MacDonald">{{cite journal|journal = Journal of Biological Chemistry|year = 1952|volume = 195|pages = 837–841|url = http://www.jbc.org/cgi/reprint/195/2/837.pdf|format = PDF|title = The Skeletal Deposition of Yttrium|author = N. S. MacDonald; Nusbaum, R. E.; Alexander, G. V.|issue = 2|access-date = 15. 6. 2014|archive-date = 26. 3. 2009|archive-url = https://web.archive.org/web/20090326070124/http://www.jbc.org/cgi/reprint/195/2/837.pdf|url-status = dead}}</ref>
<ref name="Emsley495">[[#Emsley2001|Emsley 2001]], str. 495</ref>
<ref name="Morteani">{{cite journal|journal = European Journal of Mineralogy |year = 1991|volume = 3|issue = 4|pages = 641–650|url = http://eurjmin.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/3/4/641|title = The rare earths; their minerals, production and technical use|first = Giulio|last = Morteani}}</ref>
<ref name="Kanazawaa">{{cite journal|journal = Journal of Alloys and Compounds|year = 2006|volume = 408–412|pages = 1339–1343|title = Rare earth minerals and resources in the world|author= Yasuo Kanazawa; Kamitani, Masaharu}} {{doi|10.1016/j.jallcom.2005.04.033}}</ref>
<ref name="Naumov">{{cite journal|journal = Russian Journal of Non-Ferrous Metals|year = 2008|volume = 49|issue = 1|pages = 14–22|title = Review of the World Market of Rare-Earth Metals|first = A. V.|last = Naumov|url = http://www.springerlink.com/content/y8925j378w4u4175/|access-date = 15. 6. 2014|archive-date = 1. 7. 2019|archive-url = https://web.archive.org/web/20190701165039/https://link.springer.com/article/10.1007%2Fs11981-008-1004-6|url-status = dead}} {{doi|10.1007/s11981-008-1004-6}}</ref>
<ref name="Stwertka116">[[#Stwertka1998|Stwertka 1998]], str. 116</ref>
<ref name="Zuoping">{{cite journal|journal = Chinese Journal of Geochemistry|year = 1996|volume = 15|issue = 4|pages = 344–352|title = The behaviour of rare-earth elements (REE) during weathering of granites in southern Guangxi, China|author = Zuoping Zheng; Lin Chuanxian}} {{doi|10.1007/BF02867008}}</ref>
<ref name="Holleman">{{cite book|publisher = Walter de Gruyter|year = 1985|edition = 91–100|pages = 1056–1057|isbn = 3-11-007511-3|title = Lehrbuch der Anorganischen Chemie|author = Arnold F. Holleman; Wiberg, Egon i Wiberg, Nils}}</ref>
<ref name="ECE818">[[#Daane1968|Daane 1968]], str. 818</ref>
<ref name="Golubovic">{{cite journal|journal = Journal of the Serbian Chemical Society |year = 2002|volume = 67|issue = 4|pages = 91–300|title = The growth of Nd: YAG single crystals|author = Golubović, Aleksandar V.; Nikolić, Slobodanka N.; Gajić, Radoš; Đurić, Stevan; Valčić, Andreja}} {{doi|10.2298/JSC0204291G}}</ref>
<ref name="pidc">{{cite journal|author = urednici PIDC|title = Rare Earth metals & compounds|url = http://www.pidc.com/products_imaterials_oth.html|access-date=26. 8. 2008|journal = Pacific Industrial Development Corporation|date = |archive-url = https://web.archive.org/web/20080819193017/http://pidc.com/products_imaterials_oth.html|archive-date=19. 8. 2008|url-status = dead}}</ref>
<ref name="emporia">{{cite web|url = http://www.emporia.edu/earthsci/amber/go340/students/berg/cz.html|title = Cubic Zirconia|access-date=26. 8. 2008|author = Jessica Berg|publisher = Emporia State University|archive-url = https://web.archive.org/web/20080924074309/http://www.emporia.edu/earthsci/amber/go340/students/berg/cz.html|archive-date=24. 9. 2008|url-status = dead}}</ref>
<ref name="Cancer2">{{cite journal|journal = Cancer Research|volume =64|pages = 6200–6206|year =2004|title = A Single Treatment of Yttrium-90-labeled CHX-A''–C6.5 Diabody Inhibits the Growth of Established Human Tumor Xenografts in Immunodeficient Mice|url = https://archive.org/details/sim_cancer-research_2004-09-01_64_17/page/n309|author = Adams, Gregory P. ''et al.''|issue = 17}} {{doi|10.1158/0008-5472.CAN-03-2382}}</ref>
<ref name="Fischer">{{cite journal|author = M. Fischer; Modder, G.|title = Radionuclide therapy of inflammatory joint diseases|journal = Nuclear Medicine Communications|volume = 23|issue = 9|pages = 829–831|year = 2002}} {{doi|10.1097/00006231-200209000-00003}}</ref>
<ref name="troy">{{cite journal|title = Laser robotically assisted nerve-sparing radical prostatectomy: a pilot study of technical feasibility in the canine model|url = https://archive.org/details/sim_bju-international_2008-09_102_5/page/598|journal = BJU International|volume = 102
|issue = 5|publisher = Glickman Urological Institute|author=Troy Gianduzzo, ''et al.''| location = Cleveland|year = 2008|pages = 598–602|doi=10.1111/j.1464-410X.2008.07708.x}}</ref>
<ref name="thomas">{{Cite book|author=Thomas Sheahen|year=1994|title=Introduction to High-Temperature Superconductivity|publisher=Springer|isbn=978-0-306-44793-8|page=142}}</ref>
<ref name="Imperial">{{cite web|url=http://www.ch.ic.ac.uk/rzepa/mim/century/html/ybco_text.htm |publisher=Imperial College|access-date=20. 12. 2009|title=Yttrium Barium Copper Oxide – YBCO}}</ref>
<ref name="Cloke1993">{{cite journal|journal = Chem. Soc. Rev.|year = 1993|volume = 22|pages = 17–24|author= F. Cloke; Geoffrey N.|title = Zero Oxidation State Compounds of Scandium, Yttrium, and the Lanthanides|url = https://archive.org/details/sim_chemical-society-great-britain-chemical-society-reviews_1993-02_22_1/page/17|doi=10.1039/CS9932200017}}</ref>
<ref name="Schumann">{{cite journal|journal = Encyclopedia of Inorganic Chemistry|title = Scandium, Yttrium & The Lanthanides: Organometallic Chemistry|author= Herbert Schumann; Fedushkin, Igor L.|year = 2006|isbn=0-470-86078-2|doi=10.1002/0470862106.ia212}}</ref>
<ref name="Mikheev1992">{{cite journal|title = The anomalous stabilisation of the oxidation state 2+ of lanthanides and actinides|author= Mikheev Nikolai B. ''et al.''|journal = Russian Chemical Reviews|volume = 61|issue = 10|year = 1992|pages = 990–998|doi=10.1070/RC1992v061n10ABEH001011}}</ref>
<ref name="Kang2005">{{cite journal|url = http://newjournal.kcsnet.or.kr/main/j_search/j_download.htm?code=B050237|title = Formation of Yttrium Oxide Clusters Using Pulsed Laser Vaporization|journal = Bull. Korean Chem. Soc.|year = 2005|volume = 26|issue = 2|pages = 345–348|author = Weekyung Kang; E. R. Bernstein|doi = 10.5012/bkcs.2005.26.2.345|date = |access-date=12. 6. 2014|archive-url = https://web.archive.org/web/20110722141106/http://newjournal.kcsnet.or.kr/main/j_search/j_download.htm?code=B050237|archive-date=22. 7. 2011|url-status = dead}}</ref>
<ref name="spencerf">{{Cite book|author = Spencer James F.|year = 1919|title = The Metals of the Rare Earths|location = New York|publisher = Longmans, Green, and Co|pages = 135|url = http://books.google.com/?id=W2zxN_FLQm8C&pg=PA135&dq=%22Yttrium+chloride%22|access-date=12. 8. 2008}}</ref>
<ref name="turnerjr">{{Cite book|author = Turner, Jr. Francis M.; Berolzheimer, Daniel D.; Cutter, William P.; Helfrich, John|year = 1920|title = The Condensed Chemical Dictionary|location = New York|publisher = Chemical Catalog Company|pages = 492|url = http://books.google.com/?id=y8y0XE0nsYEC&pg=PA492&dq=%22Yttrium+chloride%22|access-date=12. 8. 2008}}</ref>
<ref name="niosh">{{cite web|author = urednici NIOSH|url = http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0673.html|title = Yttrium; NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards|date=septembar 2005|publisher = National Institute for Occupational Safety and Health|access-date=3. 8. 2008}}</ref>
<ref name="cw">{{cite journal|author = J. Kong; Tang, D. Y.; Zhao, B.; Lu, J.; Ueda, K.; Yagi, H.; Yanagitani, T.|title = 9.2-W diode-pumped Yb:Y<sub>2</sub>O<sub>3</sub> ceramic laser|journal = Applied Physics Letters|volume = 86|year = 2005|pages = 116|issue = 16}} {{doi|10.1063/1.1914958}}</ref>
<ref name="Hosseini">{{cite journal|title = Preparation and characterization of yttrium iron garnet (YIG) nanocrystalline powders by auto-combustion of nitrate-citrate gel|year= 2007|last= Vajargah|first = S. Hosseini; Madaahhosseini H.; Nemati Z.|journal= Journal of Alloys and Compounds|volume= 430|issue =1–2|pages= 339–343}} {{doi|10.1016/j.jallcom.2006.05.023}}</ref>
<ref name="Tokurakawa">{{cite journal|author = M. Tokurakawa; Takaichi, K.; Shirakawa, A.; Ueda, K.; Yagi, H.; Yanagitani, T.; Kaminskii, A. A.|title = Diode-pumped 188 fs mode-locked Yb<sup>3+</sup>:Y<sub>2</sub>O<sub>3</sub> ceramic laser|journal = Applied Physics Letters|volume = 90|pages = 071101| year = 2007|issue = 7}} {{doi|10.1063/1.2476385}}</ref>
<ref name="Jaffe">{{cite journal|url = http://www.minsocam.org/ammin/AM36/AM36_133.pdf|title = The role of yttrium and other minor elements in the garnet group|last = Jaffe|first = H.W.|journal = American Mineralogist|year = 1951|access-date=26. 8. 2008|pages = 133–155}}</ref>
<ref name="giagem">{{cite book|author =urednici GIA|publisher = Gemological Institute of America|title = GIA Gem Reference Guide|year = 1995|isbn = 0-87311-019-6}}</ref>
<ref name="Carley">{{cite journal|last = Carley|first = Larry|url = http://www.babcox.com/editorial/cm/cm120032.htm|title = Spark Plugs: What's Next After Platinum?|date = decembar 2000|journal = Counterman|publisher = Babcox|access-date=7. 9. 2008|archive-url = https://web.archive.org/web/20080501064053/http://www.babcox.com/editorial/cm/cm120032.htm|archive-date=1. 5. 2008|url-status = dead}}</ref>
<ref name="ieee2">{{cite conference|author= Kiss Z. J.; Pressley, R. J.|title = Crystalline solid lasers|booktitle = Proceedings of the IEEE|pages = 1236–1248|volume = 54|issue = 10|publisher = IEEE|date = oktobar 1966|url = http://ieeexplore.ieee.org/xpls/abs_all.jsp?arnumber=1447042|access-date=16. 8. 2008|id = issn: 0018-9219}}</ref>
}}

== Literatura ==
{{refbegin}}
* {{cite book
|author = Daane, A. H.
|title = The Encyclopedia of the Chemical Elements
|url = https://archive.org/details/encyclopediaofch00hamp
|publisher = Reinhold Book Corporation
|location = New York
|year = 1968
|editor = Hampel, Clifford A.
|chapter = Yttrium
|pages = [https://archive.org/details/encyclopediaofch00hamp/page/810 810]–821
|lccn = 68029938
|oclc = 449569
|ref = Daane1968
}}
* {{cite book
|title = Nature's Building Blocks: An A–Z Guide to the Elements
|url = https://archive.org/details/naturesbuildingb0000emsl
|author = Emsley John
|publisher = [[Oxford University Press]]
|year = 2001
|location = Oxford, England, UK
|isbn = 0-19-850340-7
|chapter = Yttrium
|pages = [https://archive.org/details/naturesbuildingb0000emsl/page/495 495]–498
|ref = Emsley2001
}}
* {{cite journal
|author= Johan Gadolin
|title = Undersökning af en svart tung Stenart ifrån Ytterby Stenbrott i Roslagen
|journal = Kongl. Vetenskaps Academiens Nya Handlingar
|volume = 15
|year= 1794
|pages= 137–155
|ref = Gadolin1794
}}
* {{cite book
|author = Greenwood, N. N.; Earnshaw, A.
|title = Chemistry of the Elements
|edition = 2.
|publisher = Butterworth-Heinemann
|location = Oxford
|year = 1997
|isbn = 0-7506-3365-4
|ref = CITEREFGreenwood1997
}}
*{{cite book|ref=Gupta|chapter=Ch. 1.7.10 Phosphors|url=http://vector.umd.edu/links_files/Extractive%20Metallurgy%20of%20Rare%20Earths%20(Gupta).pdf|title=Extractive metallurgy of rare earths|author=Gupta C. K.; Krishnamurthy N.|publisher=CRC Press|year=2005|isbn=0-415-33340-7|access-date=14. 2. 2015|archive-date=23. 6. 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120623013009/http://vector.umd.edu/links_files/Extractive%20Metallurgy%20of%20Rare%20Earths%20(Gupta).pdf|url-status=bot: unknown}}
* {{cite book
|title = Guide to the Elements
|url = https://archive.org/details/guidetoelements00stwe
|edition = Revised
|author = Albert Stwertka
|publisher = Oxford University Press
|year = 1998
|chapter = Yttrium
|pages = [https://archive.org/details/guidetoelements00stwe/page/115 115]–116
|isbn = 0-19-508083-1
|ref = Stwertka1998
}}
* {{cite web
|author = van der Krogt, Peter
|title = 39 Yttrium
|url = http://elements.vanderkrogt.net/element.php?sym=Y
|date = 5. 5. 2005
|access-date = 6. 8. 2008
|work = Elementymology & Elements Multidict
|ref = Krogt
}}
{{refend}}

== Vanjski linkovi ==
{{Commonscat|Yttrium}}
* Kenneth Barbalace. [http://EnvironmentalChemistry.com/yogi/periodic/Y.html Periodic Table of Elements - Yttrium - Y]; EnvironmentalChemistry.com. 1995 - 2014. Pristupljeno: 17.6.2014.
* [http://periodic.lanl.gov/39.shtml Los Alamos National Laboratory &ndash; Yttrium]

{{PSE}}

{{Istaknuti članak}}

[[Kategorija:Hemijski elementi]]