Izvorni kôd stranice Cirkonij

{{Infokutija hemijski element
| Hemijski element = Cirkonij
| Simbol = Zr
| Atomski broj = 40
| Slika = [[Datoteka:Zirconium crystal bar and 1cm3 cube.jpg|180px]]
| Serija = [[Prelazni metal]]i
| Grupa = 4
| Perioda = 5
| Blok = d
| CAS registarski broj = 7440-67-7
| Boja serije = LightCoral
| Izgled = srebreno bijeli metal
| Zastupljenost = 0,021<ref name="harry"/>
| Atomska masa = 91,224(2)<ref name="CIAAW"/>
| Atomski radijus = 155
| Atomski radijus izračunat = 206
| Kovalentni radijus = 148
| Van der Waalsov radijus = 
| Elektronska konfiguracija = &#x5B;[[Kripton|Kr]]&#x5D; 4d<sup>2</sup>5s<sup>2</sup>
| Izlazna energija = 
| Elektroni u energetskom nivou = 2, 8, 18, 10, 2
| Energija ionizacije_1 = 640,1
| Energija ionizacije_2 = 1270
| Energija ionizacije_3 = 2218
| Energija ionizacije_4 = 3313
| Agregatno stanje = čvrsto
| Mohsova skala tvrdoće = 5
| Struktura kristala = heksagonalna<br>kubična > 1140 [[Kelvin|K]] (867 °C)
| Gustoća = 6501<ref name="Skinner"/>
| Gustoća_K = 298,15
| Magnetizam = paramagnetičan (<math>\chi_{m}</math> = 1,1 · 10<sup>−4</sup>)<ref name="weast"/><ref name="kojima"/>
| Tačka topljenja_K = 2130
| Tačka topljenja_C = 1857
| Tačka ključanja_K = 4650<ref name="Zhang"/>
| Tačka ključanja_C = 4377
| Molarni volumen = 14,02 · 10<sup>−6</sup>
| Toplota isparavanja = 591 <ref name="Zhang"/>
| Toplota topljenja = 16,9
| Pritisak pare = 0,00168
| Pritisak pare_K = 2125
| Brzina zvuka = 4650 (long.)
| Brzina zvuka_K = 293,15
| Specifična toplota = 270,0
| Specifična toplota_K = 
| Specifična električna provodljivost = 2,36 · 10<sup>6</sup>
| Specifična električna provodljivost_K = 
| Toplotna provodljivost = 22,7
| Toplotna provodljivost_K = 
| Oksidacioni broj = 4, 2
| Oksidi = 
| Elektrodni potencijal = −1,553 [[Volt|V]] (ZrO<sub>2</sub> + 4 H<sup>+</sup> + 4e<sup>−</sup><br />→ Zr + 2H<sub>2</sub>O)
| Elektronegativnost = 1,33
| Oznaka upozorenja = {{Oznake upozorenja|F}}
| Oznake upozorenja R = {{Oznake upozorenja R|15|17}}
| Oznake upozorenja S = {{Oznake upozorenja S|(2)|7/8|43}}
| Radioaktivan = Ne
| Izotopi = 
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Zr
| Maseni broj = 89
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 78,41 [[Sat (jedinica)|h]]
| Tipraspada1ZM = [[Elektronski zahvat|ε]]
| Tipraspada1ZE = 2,832
| Tipraspada1ZP = [[Itrij|<sup>89</sup>Y]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Zr
| Maseni broj = 90
| Rasprostranjenost u prirodi =51,45
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Zr
| Maseni broj = 91
| Rasprostranjenost u prirodi = 11,22
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Zr
| Maseni broj = 92
| Rasprostranjenost u prirodi = 17,15
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Zr
| Maseni broj = 93
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 1,53 · 10<sup>6</sup> [[godina|god]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 0,091
| Tipraspada1ZP = [[Niobij|<sup>93</sup>Nb]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 0
| Simbol = Zr
| Maseni broj = 94
| Rasprostranjenost u prirodi = 17,38
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Zr
| Maseni broj = 95
| Rasprostranjenost u prirodi = 0
| Vrijeme poluraspada = 64,02 [[dan|d]]
| Tipraspada1ZM = [[beta-zraci|β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 1,125
| Tipraspada1ZP = [[Niobij|<sup>95</sup>Nb]]
}}
{{Infokutija Hemijski element/Izotop
| Broj tipova raspada = 1
| Simbol = Zr
| Maseni broj = 96
| Rasprostranjenost u prirodi = 2,8
| Vrijeme poluraspada = 24 · 10<sup>18</sup> [[godina|god]]
| Tipraspada1ZM = [[dvostruki beta raspad|β<sup>-</sup> β<sup>-</sup>]]
| Tipraspada1ZE = 3,350
| Tipraspada1ZP = [[Molibden|<sup>96</sup>Mo]]
}}
|}}
'''Cirkonij''' je [[hemijski element]] sa simbolom '''Zr''' i [[atomski broj|atomskim brojem]] 40. Naziv elementa je uzet od imena njegovog [[mineral]]a [[cirkon]]a (ZrSiO<sub>4</sub>), najvažnijeg poznatog izvora ovog elementa. Riječ ''cirkon'' izvedena je iz perzijske riječi ''zargun'' زرگون što znači "zlatno obojen".<ref name="harper"/> Cirkonij je [[Sjaj (mineralogija)|sjajni]], sivo-bijeli snažni [[prelazni metal]] koji dosta nalikuje [[hafnij]]u, i nešto manje, [[titanij]]u. Najčešće se koristi u vatrostalnim sredstva i kao sredstvo za postizanje neprozirnosti (matiranje), mada se u manjim količinama koristi u [[legura]]ma zbog svoje veoma velike otpornosti na koroziju. Cirkonij gradi brojne neorganske i [[organska hemija|organske spojeve]], poput [[cirkonij-dioksid]]a i [[cirkonocen-dihlorid]]a, respektivno. Pet '''Zr''' [[izotop]]a se nalazi u prirodi, od čega su tri stabilna. Spojevi cirkonija nemaju poznatu biološku ulogu.

== Historija ==
[[Mineral]] [[cirkon]] koji sadrži cirkonij i njemu slični minerali (jargun, hijacint, jacint, ligur) su spomenuti u biblijskim natpisima.<ref name="CRC2008" /><ref name="Stwertka" /> Međutim, nije se znalo da mineral sadrži novi element, sve do 1789,<ref name="Greenwood" /> kada je [[Martin Heinrich Klaproth|Klaproth]] analizirao jargun sa ostrva Cejlon (danas [[Šri Lanka]]). Novom elementu je dao ime ''cirkonska zemlja'' (cirkonija).<ref name="CRC2008" /> [[Humphry Davy]] je također pokušao izdvojiti novi element 1808. pomoću [[elektroliza|elektrolize]], ali nije uspio.<ref name="nbb" /> Metalni cirkonij prvi je dobio, mada u nečistom obliku, [[Jacob Berzelius|Berzelius]] 1824. tako što je zagrijavao mješavinu [[kalij]]a i kalij-cirkonij-fluorida u željeznoj cijevi.<ref name="CRC2008" />

''Proces kristalne šipke'' (također poznat i kao ''jodidni proces'') kojeg su 1925. otkrili [[Anton Eduard van Arkel]] i [[Jan Hendrik de Boer]] bio je prvi industrijski proces za komercijalnu proizvodnju metalnog cirkonija. Proces uključuju dobijanje i kasnije raspadanje [[cirkonij-tetrajodid]]a djelovanjem toplote. Ovaj metod je od 1945. zamijenjen dosta jeftinijim Krollovim procesom kojeg je razvio [[William Justin Kroll]], u kojem se cirkonij-tetrahlorid reducira pomoću [[magnezij]]a:<ref name="madehow" /><ref name="metal1998"/>
:ZrCl<sub>4</sub>  +  2 Mg   →   Zr  +  2 MgCl<sub>2</sub>

== Osobine ==
Cirkonij je sjajni, sivkasko-bijeli, mehki, [[duktilnost|duktilni]] i kovni [[metal (hemija)|metal]]. Na sobnoj temperaturi je u čvrstom stanju, ali ako su u njemu prisutne nečistoće postaje veoma tvrd i krhak.<ref name="nbb" /><ref name="madehow" /> U praškastom obliku je veoma zapaljiv, a u većim komadima je daleko otporniji na zapaljenje. Cirkonij je izuzetno dobro otporan na [[korozija|koroziju]] i djelovanje baza, soli, slane vode i drugih materija.<ref name="CRC2008" /> Međutim, on se rastvara u [[hlorovodična kiselina|hlorovodičnoj]] i [[sumporna kiselina|sumpornoj kiselini]], naročito ako je prisutan i [[fluor]].<ref name="Nostrand"/> Njegove [[Legura|legure]] s [[cink]]om postaju magnetične na temperaturi ispod 35 K.<ref name="CRC2008" />

[[Talište|Tačka topljenja]] cirkonija iznosi 1857&nbsp;°C, a [[tačka ključanja]] 4371<ref name="CRC2008"/>-4377<ref name="Zhang"/> °C. [[Elektronegativnost]] cirkonija je 1,33 na Paulingovoj skali. Od elemenata unutar ''d''-bloka, cirkonij ima četvrtu najnižu elektronegativnost nakon [[itrij]]a, [[lutecij]]a i [[hafnij]]a.<ref name="webelem"/> Pri sobnoj temperaturi, cirkonij iskazuje heksagonalnu, gusto pakovanu kristalnu strukturu zvanu ''α''-cirkonij, koja prelazi u ''β''-Zr, prostorno centriranu kubičnu strukturu pri temperaturi od 863&nbsp;°C. Cirkonij se nalazi u beta fazi sve do tačke topljenja.<ref name="schnell"/>

=== Izotopi ===
[[Datoteka:Zirconium rod.jpg|thumb|lijevo|180px|Šipka cirkonija]]
Cirkonij u prirodi je sastavljen iz pet izotopa: <sup>90</sup>Zr, <sup>91</sup>Zr, <sup>92</sup>Zr i <sup>94</sup>Zr su stabilni. [[Izotop]] <sup>94</sup>Zr se možda raspada dvostrukim beta raspadom (što nije eksperimentalno dokazano) a pretpostavljeno [[vrijeme poluraspada]] iznosi preko 1,1×10<sup>17</sup> godina. Izotop <sup>96</sup>Zr ima vrijeme poluraspada od 2,4×10<sup>19</sup> godina, što je najduže među svim radioizotopima ovog elementa. Od ovih prirodnih izotopa, najčešći je <sup>90</sup>Zr koji sačinjava 51,45% prirodne smjese izotopa cirkonija. Najmanji udio u prirodnom cirkoniju ima izotop <sup>96</sup>Zr koji sačinjava samo 2,8% cirkonija.<ref name="nubase"/>

Sintetizirano je 28 vještačkih izotopa cirkonija sa rasponom atomskih masa između 78 i 110. Najduže živući vještački izotop je <sup>93</sup>Zr čije vrijeme poluraspada iznosi 1,53 milion godina. Najteži izotop cirkonija <sup>110</sup>Zr također je i najkraće živući, a njegovo vrijeme poluraspada se procjenjuje na 30 milisekundi. [[Radioaktivnost|Radioaktivni]] izotopi sa masenim brojem 93 i više raspadaju se β<sup>−</sup>, dok oni sa masenim brojevima 89 i niže raspada su β<sup>+</sup> raspadom. Jedini izuzetak je izotop <sup>88</sup>Zr koji se raspada [[elektronski zahvat|ε]] raspadom.<ref name="nubase" /> Pet izotopa cirkonija također postoje i kao [[nuklearni izomer|metastabilni izomeri]]: <sup>83m</sup>Zr, <sup>85m</sup>Zr, <sup>89m</sup>Zr, <sup>90m1</sup>Zr, <sup>90m2</sup>Zr i <sup>91m</sup>Zr. Među njima, <sup>90m2</sup>Zr ima najkraće vrijeme poluraspada od 131 nanosekundu, dok <sup>89m</sup>Zr ima najduže od 4,161 minute.<ref name="nubase" />

== Rasprostranjenost ==
[[Datoteka:Zirconium mineral concentrates - world production trend.svg|thumb|lijevo|170px|Trend svjetske proizvodnje koncentrata minerala cirkonija]]
U Zemljinoj kori, koncentracija cirkonija iznosi oko 130&nbsp;mg/kg te oko 0,026 μg/[[Litar|l]] u [[more|morskoj]] [[voda|vodi]].<ref name="argonne" /> U prirodi se ne javlja kao [[samorodni elementi|samorodni metal]], što oslikava intrinsičku nestabilnost u odnosu na vodu. Osnovni komercijalni izvor cirkonija je silikatni mineral [[cirkon]] (ZrSiO<sub>4</sub>),<ref name="nbb" /> koji je najviše rasprostranjen u Australiji, [[Brazil]]u, [[Rusija|Rusiji]], [[Indija|Indiji]], Južnoafričkoj Republici i SAD, kao i neka manja nalazišta širom svijeta.<ref name="madehow" /> Prema podacima iz 2013, dvije trećine iskopanog cirkona iz rudnika dobija se iz Australije i [[Južnoafrička Republika|Južnoafričke Republike]].<ref name="nbb13"/>

Resursi minerala cirkona u svijetu prelaze 60 miliona [[tona]]<ref name="usgs2008"/> dok svjetska godišnja proizvodnja cirkonija iznosi približno 900 hiljada tona.<ref name="argonne"/> Cirkonij se također nalazi u sastavu više od 140 drugih minerala, uključujući i komercijalno iskoristive rude [[badelejit]] i [[kosnarit]].<ref name="Ralph"/>

'''Zr''' je relativno dosta zastupljen u [[zvijezda]]ma klase S, a detektovan je i na Suncu i nekim meteoritima. Uzorci stijena sa Mjeseca koji su doneseni na Zemlju tokom nekoliko misija iz [[Program Apollo|programa Apollo]] imaju relativno visoku koncentraciju cirkonij-oksida u odnosu na zemaljske stijene.<ref name="CRC2008" />

== Dobijanje ==
Cirkonij je nusproizvod u procesu rudarskog dobijanja i obrade minerala [[titanij]]a: [[ilmenit]]a i [[rutil]]a, kao i pri rudarenju [[kalaj]]a.<ref name="Callaghan"/> U periodu od 2003. do 2007, cijene cirkona su stalno rasle od 360 US$ na 840 [[američki dolar|US$]] po toni.<ref name="usgs2008" />

Nakon što se sakupi iz priobalnih voda, pijesak sa sadržajem cirkona se pročišćava u spiralnim separatorima (koncentratorima) da bi se odvojili lakši materijali, a koji se nakon toga mogu bezbijedno odlagati nazad u vodu, jer su svi oni prirodni sastojci pijeska na plaži. Koristeći magnetnu separaciju (odvajanje), rude titanija ilmenit i rutil se uklanjaju.

Najveći dio dobijenog cirkona se upotrebljava direktno u komercijalnim aplikacijama, ali se vrlo mali postotak prevodi u metalni cirkonij. Najveći dio metalnog Zr se dobija redukcijom [[cirkonij(IV)-hlorid]]a sa metalnim [[magnezij]]em u [[Krollov proces|Krollovom procesu]].<ref name="CRC2008" /> Cirkonij komercijalne kvalitete koji je pogodan za većinu aplikacija i dalje sadrži 1 do 3% [[hafnij]]a.<ref name="Ullmann"/> Ova "nečistoća" nije toliko važna osim u nuklearnim aplikacijama cirkonija. Dobijeni metal se sinteruje sve dok ne postane dovoljno duktilan za metalnu obradu.<ref name="madehow" />

Komercijalni metalni cirkonij obično sadrži 1 do 2,5% [[hafnij]]a, što samo po sebi ne predstavlja problem zbog toga što su hemijske osobine cirkonija i hafnija dosta slične. Međutim, njegove osobine apsorbiranja [[neutron]]a su izrazito različite, što dovodi do potrebe odvajanja hafnija od cirkonija za potrebe aplikacija koje uključuju njegovu upotrebu u [[nuklearni reaktor|nuklearnim reaktorima]].<ref name="Stwertka" /> Postoji nekoliko metoda separacije ovih elemenata.<ref name="Ullmann"/> Izdvajanje tečnost-tečnost derivatima tiocijanat-oksida, iskorištava neznatno veću rastvorljivost derivata hafnija u sistemu [[metilizobutilketon]] i [[voda]]. Ovaj metod se pretežno koristi u SAD. Zr i Hf se također mogu razdvojiti [[frakciona kristalizacija|frakcionom kristalizacijom]] kalij-heksafluorocirkonata (K<sub>2</sub>ZrF<sub>6</sub>), koji je nešto slabije rastvorljiv u vodi nego njegov analogni derivat hafnija. Frakciona [[destilacija]] tetrahlorida, također poznata i kao ekstraktivna destilacija, pretežno se koristi u Evropi. Četvorostrukim VAM procesom (vakuumsko topljenje električnim lukom) kombiniran sa vrućim izvlačenjem i različitim aplikacijama valjanja, poboljšano korištenjem visokotlačnog, visokotemperaturnog gasnog [[autoklav]]a, dobija se veoma čisti cirkonij koji je oko 10 puta skuplji od "običnog" komercijalnog cirkonija sa primjesama hafnija. Izdvojeni hafnij se koristi u kontrolnim šipkama nuklearnih reaktora.<ref name="Zardiackas"/> Odvajanje hafnija naročito je važno za nuklearne aplikacije jer hafnij ima veoma veliki poprečni presjek apsorpcije neutrona, oko 600 puta veći od cirkonija, pa tako se za potrebe nuklearnih aplikacija mora ukloniti.<ref name="b1"/>

==Upotreba==
U 1995. godini svjetska industrijska proizvodnja ruda cirkonija iznosila je približno 900 hiljada tona, uglavnom u vidu minerala cirkona.<ref name="Ullmann" />

===Spojevi===
Najveći dio minerala cirkona koristi se neposredno u raznim visokotemperaturnim aplikacijama. Ova materijal je vrlo čvrst i vatrostalan, a otporan je i na hemijsko djelovanje. Zbog tih osobina, cirkon je našao primjenu u brojnim aplikacijama, ali su široj javnosti poznate samo neke. Njegova osnovna upotreba je u vidu sredstva za matiranje (neprovidnost) [[keramika|keramičkih]] materijala, kojima daje bijeli, neprozirni, mat izgled. Zbog odlične otpornosti prema hemikalijama, cirkon se također koristi u hemijski agresivnim okruženjima, poput posuda i kalupa za topljenje metala. [[Cirkonij-dioksid]] {{Chem|Zr|O|2}} se koristi u laboratorijskim tučcima, metalurgijskim pećima kao vatrostalni materijal,<ref name="CRC2008" /> a može biti sinteriran u keramičke noževe i druge vrste oštrica, zbog svoje velike mehaničke snage.<ref name="kyo"/> Cirkon (ZrSiO<sub>4</sub>) se reže u drago kamenje i od njega se izrađuje nakit.

===Metal===
Vrlo mali dio cirkona se pretvara u metalni cirkonij, koji ima razne vrste primjena. Zbog odlične otpornosti cirkonija na [[korozija|koroziju]], često se koristi kao legirno sredstvo u materijalima koji su izloženi vrlo agresivnim okruženjima, poput hirurških uređaja, oklopa za satove i žarnih svjetlosnih niti. Velika reaktivnost cirkonija prema [[kisik]]u, naročito na visokim temperaturama, čini osnovu za neke specijalne aplikacije poput primarnih eksplozivnih punjenja i takozvanih [[geter]]a u vakuumskim cijevima. Ista osobina je vjerovatno i osnova za korištenje Zr [[nanodjelići|nanočestica]] kao pirofornog materijala u eksplozivnom oružju poput malih bombi sa kombiniranim efektima [[BLU-97/B]], gdje izaziva zapaljivi efekat.

===Nuklearne aplikacije===
[[Datoteka:Zirconocene-dichloride-from-xtal-3D-balls.png|lijevo|166px|thumb|Cirkonocen-dihlorid, predstavnik grupe organocirkonijskih spojeva.]]
Za pravljenje nosača gorivih šipki u nuklearnim reaktorima koristi se oko 1% proizvodnje cirkonija.<ref name="Ullmann" /> U tu svrhu on se uglavnom koristi u obliku cirk-legura. Koristi legura cirkonija je njihova niska poprečna sekcija hvatanja neutrona i dobra otpornost na koroziju u uobičajenim uslovima korištenja.<ref name="CRC2008" /><ref name="madehow"/> Razvoj efikasnijih metoda za odvajanje hafnija od cirkonija je neophodno da za ovu vrstu upotrebe.

Jedan od nedostataka legura cirkonija je njihova reaktivnost u odnosu na [[voda|vodu]] pri visokim temperaturama što dovodi do izdvajanja gasovitog [[vodik]]a i ubrzane degradacije nosača nuklearnih šipki:
: Zr + 2 H<sub>2</sub>O → ZrO<sub>2</sub> + 2 H<sub>2</sub>
Ova egzotermna reakcija je veoma spora ispod 100&nbsp;°C, ali na temperaturi iznad 900&nbsp;°C reakcija je veoma brza. Većina metala također slično reagira. Redoks reakcija je relevantna za nestabilnost nuklearnog goriva pri visokim temperaturama.<ref name="Gillon"/> Ova reakcija je također "odgovorna" za male eksplozije vodika koje su prvi put opažene unutar zgrade reaktora u nuklearnoj centrali "Three Mile Island" 1979. ali tada zgrada u kojoj se reaktor nalazi nije oštećena. Ista reakcija se desila i u reaktorima 1, 2 i 3 nuklearne centrale Fukushima u Japanu, nakon što je hlađenje reaktora prekinuto zbog [[Potres i cunami u Sendaiju 2011.|katastrofalnog zemljotresa i cunamija 11. marta 2011.]] što je dovelo do nuklearne nesreće u toj centrali. Nakon što je vodik ispušten u dvoranu za održavanje ovih triju reaktora, eksplozivna mješavina vodika sa kisikom iz zraka je detonirala, teško oštetivši instalacije i najmanje jednu od zaštitnih građevina nad reaktorom. Da bi se izbjegla eksplozija, direktno ispuštanje vodika u atmosferu bi bila mnogo poželjnija opcija dizajna. Danas, da bi se smanjio rizik od eksplozije, u mnogim zgradama gdje su smješteni reaktori sa vodom pod pritiskom, instaliran je takozvani "rekombinator" zasnovan na katalizatorom koji veoma brzo prevodi kisik i vodik u vodu pri sobnom temperaturi prije nego vodik dosegne eksplozivnu granicu.

== Spojevi ==
Kao i drugi prelazni metali, cirkonij također gradi veoma širok spektar [[neorganska hemija|neorganskih spojeva]] i koordinacijskih kompleksa.<ref name="Greenwood"/> Općenito, njegovi spojevi su bezbojne dijamagnetične čvrste tvari u kojima Zr ima oksidacijsko stanje +6. Poznat je daleko manji broj spojeva sa Zr(III) dok je Zr(II) veoma rijedak.

===Oksidi, nitridi i karbidi===
Najčešći oksid je [[cirkonij-dioksid]], {{Chem|Zr|O|2}}, koji se također naziva i ''cirkonija''. Ova bezbojna čvrsta tvar ima izvanrednu otpornost na lomljenje i hemijsku otpornost, naročito u svojoj kubičnoj kristalnoj formi.<ref name="azomzirc" /> Ove osobine čine cirkoniju vrlo korisnom u vidu pokrivanja toplotnih pregrada,<ref name="Schütze"/> a također je česta njena upotreba kao zamjena za [[dijamant]].<ref name="azomzirc" /> [[Cirkonij-volframat]] je neobična supstanca koja se smanjuje u svim pravcima kada se zagrijava, dok se većina drugih supstanci širi pri zagrijavanju.<ref name="CRC2008" /> [[Cirkonil-hlorid]] je rijetki kompleks cirkonija rastvorljiv u vodi, a ima relativnu složenu hemijsku formulu [Zr<sub>4</sub>(OH)<sub>12</sub>(H<sub>2</sub>O)<sub>16</sub>]Cl<sub>8</sub>.

[[Cirkonij-karbid]] i [[cirkonij-nitrid]] su vatrostalne čvrste tvari. Karbid se koristi za izradu alata za bušenje i odsijecanje. Poznate su i faze cirkonij-hidrida.

=== Halidi ===
Poznata su sva četiri uobičajena halida, [[Cirkonij(IV)-fluorid|ZrF<sub>4</sub>]], [[Cirkonij(IV)-hlorid|ZrCl<sub>4</sub>]], [[Cirkonij(IV)-bromid|ZrBr<sub>4</sub>]] i [[Cirkonij(IV)-jodid|ZrI<sub>4</sub>]]. Svi oni imaju polimernu strukturu i daleko manje su isparljivi od odgovarajućih monomernih tetrahalida [[titanij]]a. Sva četiri se hidroliziraju dajući takozvane oksohalide i diokside. Poznati su i odgovarajući tetraalkoksidi. Za razliku od halida, alkoksidi se rastvaraju u nepolarnim rastvaračima. Dihidrogen-heksafluorocirkonat se koristi za finiširanje u metalnoj industriji kao sredstvo za jetkanje da bi se potpomoglo prijanjanje boje.<ref>MSDS list za ''Duratec 400'', DuBois Chemicals, Inc.</ref>

=== Organski spojevi ===
Hemija organocirkonijskih spojeva je proučavanje spojeva koji sadrže [[ugljik]]-cirkonij veze. Prvi takav spoj je bio cirkonocen-dibromid ((C<sub>5</sub>H<sub>5</sub>)<sub>2</sub>ZrBr<sub>2</sub>), opisan 1952. u studiji koju su objavili Birmingham i [[Geoffrey Wilkinson|Wilkinson]].<ref name="Wilkinson"/> Schwarzov reagens, kojeg su 1970. načinili P. C. Wailes i H. Weigold,<ref name="Wailes"/> je metalocen korišten u organskim sintezama za transformaciju [[alkeni|alkena]] i [[alkini|alkina]].<ref name="hart"/> Cirkonij je također sastojak nekih Ziegler-Natta katalizatora, korištenih u proizvodnji [[polipropilen]]a. Ova aplikacija iskorištava sposobnost cirkonija da reverzibilno (povratno) gradi veze s ugljikom. Većina kompleksa Zr(II) su derivati cirkonocena, a jedan od primjera je i (C<sub>5</sub>Me<sub>5</sub>)<sub>2</sub>Zr(CO)<sub>2</sub>.

== Reference ==
{{refspisak|refs=
<ref name="harry">{{Cite book|author=Harry H. Binder|title=Lexikon der chemischen Elemente|publisher=S. Hirzel Verlag|location=Stuttgart|year=1999|isbn=3-7776-0736-3}}</ref>
<ref name="CIAAW">[http://www.ciaaw.org/atomic-weights.htm CIAAW, Standard Atomic Weights Revised 2013].</ref>
<ref name="Skinner">Gordon B. Skinner, Herrick L. Johnston: ''Thermal Expansion of Zirconium between 298°K and 1600°K.'' u: ''J. Chem. Phys.'' 1953, 21, str. 1383-1284, {{doi|10.1063/1.1699227}}.</ref>
<ref name="weast">{{Cite book|editor=Weast, Robert C.|title=CRC Handbook of Chemistry and Physics|url=https://archive.org/details/crchandbookofche70edunse|publisher=CRC (Chemical Rubber Publishing Company)|location=Boca Raton|year=1990|pages=E-129 do E-145|isbn=0-8493-0470-9}}</ref>
<ref name="kojima">{{Cite journal|author=Kojima H, Tebble RS, Williams DEG|year=1961|url=http://www.jstor.org/stable/2413728|title=The variation with temperature of the magnetic susceptibility of some of the transition elements|journal=Proceedings of the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Sciences|volume=260|issue=1301|pages=237–250|doi=10.1098/rspa.1961.0030}}</ref>
<ref name="Zhang">Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang: ''Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks.'' u: ''Journal of Chemical & Engineering Data.'' 56, 2011, str. 328–337, {{doi|10.1021/je1011086}}.</ref>
<ref name="harper">Harper, Douglas. "[http://www.etymonline.com/index.php?term=zircon zircon]" u ''Online Etymology Dictionary''</ref>
<ref name="CRC2008">{{Cite book|contribution=Zirconium|year=2007|title=CRC Handbook of Chemistry and Physics|author=Lide David R. (ur.)|volume=4|page=42|place=New York|publisher=CRC Press|isbn=978-0-8493-0488-0}}</ref>
<ref name="Stwertka">{{cite book|author=Stwertka Albert|title=A Guide to the Elements|publisher=Oxford University Press|year=1996|pages=117–119| isbn = 0-19-508083-1}}</ref>
<ref name="Greenwood">{{Cite book|author=Greenwood, Norman N.; Earnshaw, Alan|year=1997|title=Chemistry of the Elements|edition=2|publisher=Butterworth-Heinemann|isbn=0080379419}}</ref>
<ref name="nbb">{{cite book| author = Emsley John| title = Nature's Building Blocks| publisher = Oxford University Press| year = 2001| location = Oxford| pages = 506–510| isbn = 0-19-850341-5}}</ref>
<ref name="madehow">{{cite web| title = Zirconium| work = How Products Are Made| publisher = Advameg Inc.| year = 2007| url = http://www.madehow.com/Volume-1/Zirconium.html| access-date = 26. 3. 2008}}</ref>
<ref name="metal1998">{{Cite book|author=James B. Hedrick|contribution=Zirconium|title=Metal Prices in the United States through 1998|year=1998|pages=175–178|publisher=US Geological Survey|url=http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/metal_prices/metal_prices1998.pdf|format=PDF|access-date=26. 2. 2008|archive-date=24. 3. 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240324162757/http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/metal_prices/metal_prices1998.pdf|url-status=dead}}</ref>
<ref name="Nostrand">{{Cite book|contribution=Zirconium|year=2005|title=Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry| author = Considine Glenn D. (ur.)|pages=1778–1779|place=New York|publisher=Wylie-Interscience|isbn=0-471-61525-0}}</ref>
<ref name="webelem">{{cite web|author=Winter Mark|title=Electronegativity (Pauling)|publisher=University of Sheffield| year = 2007| url = http://www.webelements.com/webelements/properties/text/image-flash/electroneg-pauling.html| access-date=5. 3. 2008}}</ref>
<ref name="schnell">{{cite journal|author=Schnell I; Albers RC|title=Zirconium under pressure: phase transitions and thermodynamics|journal=Journal of Physics: Condensed Matter|volume=18|pages=16| publisher=Institute of Physics |date=1. 1. 2006|doi=10.1088/0953-8984/18/5/001|issue=5|bibcode = 2006JPCM...18.1483S }}</ref>
<ref name="nubase">{{cite journal|title=Nubase2003 Evaluation of Nuclear and Decay Properties|journal=Nuclear Physics A|volume=729|pages=3–128|publisher=Atomic Mass Data Center|year=2003|doi=10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001|author=Audi, G; Bersillon O.; Blachot J.; Wapstra A.H.|bibcode=2003NuPhA.729....3A}}</ref>
<ref name="argonne">{{Cite book|author=John Peterson; Margaret MacDonell|contribution=Zirconium|title=Radiological and Chemical Fact Sheets to Support Health Risk Analyses for Contaminated Areas|year=2007|pages=64–65|publisher=Argonne National Laboratory|format=PDF|url=http://www.evs.anl.gov/pub/doc/ANL_ContaminantFactSheets_All_070418.pdf|access-date=26. 2. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080528130257/http://www.evs.anl.gov/pub/doc/ANL_ContaminantFactSheets_All_070418.pdf|archive-date=28. 5. 2008|url-status=dead}}</ref>
<ref name="nbb13">{{cite web|title=Zirconium and Hafnium - Mineral resources|format=PDF|year=2014|url=http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/zirconium/mcs-2014-zirco.pdf|access-date=7. 12. 2015|archive-date=11. 1. 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190111161558/https://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/zirconium/mcs-2014-zirco.pdf|url-status=dead}}</ref>
<ref name="usgs2008">{{cite journal| title = Zirconium and Hafnium| journal = Mineral Commodity Summaries| pages = 192–193| publisher = US Geological Survey|date=1. 1. 2008| url = http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/zirconium/mcs-2008-zirco.pdf | format = PDF| access-date = 24. 2. 2008}}</ref>
<ref name="Ralph">{{cite web|author=Ralph, Jolyon; Ralph, Ida |title=Minerals that include Zr|publisher=Mindat.org| year=2008|url=http://www.mindat.org/chemsearch.php?inc=Zr%2C&exc=&sub=Search+for+Minerals|access-date=23. 2. 2008}}</ref>
<ref name="Callaghan">{{cite web|author=Callaghan R.|title=Zirconium and Hafnium Statistics and Information|publisher=US Geological Survey|date=21. 2. 2008|url=http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/zirconium/|access-date=24. 2. 2008|archive-date=18. 2. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180218030521/https://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/zirconium/|url-status=dead}}</ref>
<ref name="Ullmann">Nielsen, Ralph (2005) "Zirconium and Zirconium Compounds" u: ''Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry'', Wiley-VCH, Weinheim. {{doi|10.1002/14356007.a28_543}}</ref>
<ref name="Zardiackas">{{cite book|author=Zardiackas, Lyle D.; Kraay, Matthew J.; Freese, Howard L. |title=Titanium, niobium, zirconium and tantalum for medical and surgical applications|url=http://books.google.com/books?id=iAlt_F5K9KkC&pg=PA21|access-date=18. 3. 2011 |date=1. 1. 2006|publisher=ASTM International|isbn=978-0-8031-3497-3|pages=21–}}</ref>
<ref name="b1">{{cite book|author=Brady, George Stuart; Clauser, Henry R.; Vaccari, John A. |title=Materials handbook: an encyclopedia for managers, technical professionals, purchasing and production managers, technicians, and supervisors|url=http://books.google.com/books?id=vIhvSQLhhMEC&pg=PA1063|access-date=18. 3. 2011 |date=24. 7. 2002|publisher=McGraw-Hill Professional|isbn=978-0-07-136076-0|pages=1063–}}</ref>
<ref name="kyo">{{cite web | title= Fine ceramics - zirconia | publisher = Kyocera Inc. | url=http://global.kyocera.com/prdct/fc/list/material/zirconia/zirconia.html}}</ref>
<ref name="Gillon">{{Cite book|author=Luc Gillon|year=1979|title=Le nucléaire en question|publisher=Gembloux Duculot|edition=fran.|page=240|isbn=9782801102718}}</ref>
<ref name="azomzirc">{{cite web| title = Zirconia| publisher = AZoM.com| year = 2008| url = http://www.azom.com/details.asp?ArticleID=133#_Key_Properties| access-date = 17. 3. 2008| archive-date = 26. 1. 2009| archive-url = https://web.archive.org/web/20090126182009/http://www.azom.com/details.asp?ArticleID=133#_Key_Properties| url-status = dead}}</ref>
<ref name="Schütze">{{cite journal|author=Gauthier V.; Dettenwanger F.; Schütze M.|title=Oxidation behavior of γ-TiAl coated with zirconia thermal barriers| journal=Intermetallics| volume=10| issue=7|pages=667–674|publisher=Karl Winnacker Institut der Dechema|location= Frankfurt, Njemačka|date=10. 4. 2002| doi=10.1016/S0966-9795(02)00036-5}}</ref>
<ref name="Wilkinson">{{cite journal | author = Wilkinson, G. | display-authors = etal | year= 1954 | title = Bis-cyclopentadienyl Compounds of Ti, Zr, V, Nb and Ta | journal = J. Am. Chem. Soc. | volume = 76 | issue = 17 | pages = 4281–4284 | doi = 10.1021/ja01646a008}}; {{cite journal|doi=10.1021/cen-v082n015.p035|author=Rouhi A. Maureen|title=Organozirconium Chemistry Arrives|journal=Science & Technology| volume=82|issue=16|pages=36–39|publisher=Chemical & Engineering News|date=19. 4. 2004|url=http://pubs.acs.org/cen/nlw/8216sci1.html|issn=0009-2347| access-date=17. 3. 2008}}</ref>
<ref name="Wailes">{{cite journal|author=Wailes, P. C.; Weigold, H.|title=Hydrido complexes of zirconium I. Preparation|journal=Journal of Organometallic Chemistry|year=1970|volume=24|pages=405–411|doi=10.1016/S0022-328X(00)80281-8|issue=2}}</ref>
<ref name="hart">{{cite journal|author=Hart, D. W.; Schwartz, J. | title=Hydrozirconation. Organic Synthesis via Organozirconium Intermediates. Synthesis and Rearrangement of Alkylzirconium(IV) Complexes and Their Reaction with Electrophiles| journal=J. Am. Chem. Soc.|volume=96 |issue=26|year=1974|pages=8115–8116|doi=10.1021/ja00833a048}}</ref>
}}

==Vanjski linkovi==
{{Commonscat|Zirconium}}
* http://www.periodicvideos.com/videos/040.htm (en)

{{PSE}}

[[Kategorija:Hemijski elementi]]