Izvorni kôd stranice Atom

{{Drugo značenje}}
{{Infokutija
| above = Atom
| abovestyle = background-color:gray;
| headerstyle = background-color:gray;
| image = [[Datoteka:Helium atom QM.svg|300px|desno|Osnovno stanje atoma helija.]]
| caption = Ilustracija atoma helija, ružičasto je naznačeno jezgro a distribucija elektronskog oblaka crno. Gore desno prikazano je jezgro helija-4. Radi usporedbe, prikazana je crna pruga dužine jednog [[ongstrem]]a ({{val|e=-10|u=m}} ili {{val|100|ul=pm}}).
| header1 = Klasifikacija
| data2 = Najmanji dio [[hemijski element|hemijskog elementa]]
| header3 = Osobine
| label4 = Raspon mase
| data4  = {{val|1.67|e=-27}} do {{val|4.52|e=-25|u=kg}}
| label5 = Naelektrisanje
| data5  = nula (neutralno), ili [[ion]]ski naboj
| label6 = Raspon prečnika
| data6  = 62&nbsp;pm ([[Helij|He]]) do 520&nbsp;pm ([[Cezij|Cs]])
| label7 = Komponente
| data7  = [[Elektron]]i i kompaktno jezgro sastavljeno iz [[proton]]a i [[neutron]]a
}}
'''Atom''' je najmanja gradivna čestica obične [[materija|materije]] koja zadržava osobine nekog [[hemijski element|hemijskog elementa]]. Svako čvrsto tijelo, tečnost, plin i plazma sastavljeni su iz neutralnih ili [[ion]]iziranih atoma. Atomi su veličinom ekstremno mali, obično se njihova veličina kreće oko 100&nbsp;pikometara (deset-milijarditi dio metra).

Atomi su dovoljno mali tako da pokušaji da se pretpostavi njihovo ponašanje korištenjem postulata klasične [[fizika|fizike]], naprimjer prikazujući ih u obliku [[bilijar]]skih kugli i slično, daju izrazito netačna predviđanja i rezultate, a uzrok toga su [[kvantna mehanika|kvantni efekti]]. Tokom razvoja teoretske atomske fizike, u modele atoma uključeni su kvantni principi za bolje objašnjavanje i predviđanje ponašanja atoma.

Svaki atom sastavljen je iz atomskog jezgra i jednog ili više [[elektron]]a vezanih za to jezgro. Atomsko jezgro sastavljeno je iz jednog ili više [[proton]]a i često istog ili približno istog broja [[neutron]]a. Protoni i neutroni nazivaju se i ''nukleoni''. Više od 99,94% mase atoma otpada na njegovo jezgro. Protoni imaju pozitivan električni naboj, elektroni negativan naboj, dok neutroni nemaju električnog naboja. Ako u atomu postoji jednak broj protona i elektrona, takav atom je električno neutralan. Ako atom ima više ili manje elektrona od protona, tada je on općenitno negativno ili pozitivno naelektrisan, te se naziva [[ion]]. [[Elektromagnetna sila]] privlači elektrone protonima u atomskoj jezgri. Unutar jezgre, protoni i neutroni se međusobno privlače [[Jaka interakcija|nuklearnim silama]], koja je obično mnogo snažnija od elektromagnetnih sila koji odbija pozitivno naelektrisane protone jedne od drugih. Pod određenim okolnostima, odbijajuća elektromagnetna sila postane jača od nuklearnih sila, te se nukleoni izbacuju iz jezgra, a atom tog elementa pretvara se u atom drugog elementa, što predstavlja nuklearni raspad, čiji je krajnji rezultat nuklearna transmutacija.

Broj protona u jezgru definira kojem hemijskom elementu taj atom pripada; naprimjer, svi atomi [[bakar|bakra]] imaju 29 protona. Broj neutrona u jezgru definira [[izotop]] tog elementa. Broj elektrona utječe na elektromagnetske osobine atoma. Atom se može spojiti sa jednim ili više drugih atoma putem [[hemijska veza|hemijskih veza]] gradeći [[hemijski spoj|hemijske spojeve]] u vidu [[molekula]]. Sposobnost atoma da se međusobno spajaju i razdvajaju odgovorna je za većinu fizičkih promjena koje se mogu zapaziti u prirodi i predmet je izučavanja [[hemija|hemijskih nauka]].

== Historija atomske teorije ==
{{Glavni|Atomska teorija}}

=== U filozofiji ===
Ideja da je sva materija sastavljena iz sitnih čestica je vrlo stara ideja, koja se pojavljuje u mnogim drevnim kulturama poput grčke i indijske. Riječ "atom" ({{lang-el|ἄτομος}}'', atomos''), što znači "nedjeljiv", "koji se ne može rezati", prvi je spomenuo [[Antička filozofija|antički grčki filozof]] [[Leukip]] i njegov učenik [[Demokrit]].<ref name="Pullman"/><ref name="Kenny2004"/><ref name="GraftonMostSettis2010"/><ref name="CohenLefebvre2017"/> Demokrit je smatrao da je broj atoma beskonačan, da ne mogu nastati niti nestati, da su vječni te da su osobine nekog predmeta rezultat toga od koje vrste atoma je sastavljen.<ref name="Kenny2004"/><ref name="GraftonMostSettis2010"/><ref name="CohenLefebvre2017"/> Demokritov [[atomizam]] razradio je i usavršio kasniji filozof [[Epikur]].<ref name="GraftonMostSettis2010"/><ref name="CohenLefebvre2017"/>

Tokom ranog [[Srednji vijek|Srednjeg vijeka]], na atomizam se gotovo zaboravilo u zapadnoevropskoj filozofiji, ali je "preživio" u radovima nekih [[Islamska filozofija|islamskih filozofa]].<ref name="GraftonMostSettis2010"/> Tokom 12. vijeka, u zapadnoj Evropi ponovno se javljaju ideje atomizma, koga su tadašnji evropski filozofi spoznali kroz iznova "otkrivene" [[Aristotel]]ove radove.<ref name="GraftonMostSettis2010"/> U 14. vijeku, ponovna "otkrića" velikih dijela antičkih atomista, uključujući djela [[Lukrecije|Lukrecija]] ''De rerum natura'' i [[Diogen Laertije|Diogena Laertija]] ''Životi i mišljenja eminentnih filozofa'', dovela su do povećanja interesovanja za ovu temu.<ref name="GraftonMostSettis2010"/> Ipak, pošto je atomizam bio vezan sa filozofijom [[Epikur]]a, što je bilo u suprotnosti sa ortodoksnim kršćanskim učenjem, vjerovanje u postojanje atoma nije bilo prihvatljivo.<ref name="GraftonMostSettis2010"/> Francuski katolički sveštenik Pierre Gassendi (1592–1655) oživio je Epikurov atomizam uz određena prilagođavanja, tako da je tvrdio da je atome kreirao [[Bog]], pa iako ih ima u nezamislivo ogromnom broju, taj broj nije beskonačan.<ref name="GraftonMostSettis2010"/><ref name="CohenLefebvre2017"/> Gassendijeva izmijenjena atomska teorija bila je široko prihvaćena u Francuskoj, a zagovarao ju je i fizičar [[François Bernier]] (1620–1688), kao i u Engleskoj gdje se njome bavio filozof [[Walter Charleton]] (1619–1707).<ref name="GraftonMostSettis2010"/> Hemičar [[Robert Boyle]] i fizičar [[Isaac Newton]] (1642–1727) branili su postulate atomizma te je on krajem 17. vijeka postao prihvaćena teorija u naučnim krugovima.<ref name="GraftonMostSettis2010"/>

=== Teorije na osnovu dokaza ===
Početkom 19. vijeka, [[John Dalton]] je koristio koncept atoma u objašnjavanju teorija zašto [[hemijski element|elementi]] uvijek [[Hemijska reakcija|reagiraju]] u odnosima malih cijelih brojeva (zakon višestrukih proporcija). Naprimjer, postoje dvije vrste oksida [[kalaj]]a: jedan sa 88,1% kalaja i 11,9% kisika a drugi sa 78,7% kalaja i 21,3% kisika ([[kalaj(II)-oksid]] i [[kalaj-dioksid]]). To znači da se 100 grama kalaja može spojiti sa 13,5 g ili 27 g kisika. Odnos 13,5 i 27 stoji u proporciji 1:2, tj. proporciji malih cijelih brojeva. Ova općenita šema u hemiji dala je ideju Daltonu da elementi reagiraju višestrukim konačnim jednicama, drugim riječima, atomima. U navedenom primjeru oksida kalaja, jedan atom kalaja spaja se bilo sa jednim ili sa dva atoma [[kisik]]a.<ref name="From AtomosToAtom"/>

Dalton je također vjerovao da atomska teorija može objasniti zašto [[voda]] [[Apsorpcija (hemija)|apsorbira]] različite plinove u različitim proporcijama. Naprimjer, on je otkrio da voda apsorbira [[ugljik-dioksid]] mnogo bolje nego što apsorbira [[dušik]].<ref name = "Dalton_1803_paper"/> Dalton je pretpostavio da je razlog tome razlika između masa i konfiguracija čestica plina, jer su molekule ugljik-dioksida (CO<sub>2</sub>) teže i veće od molekula dušika (N<sub>2</sub>).

=== Brownovo kretanje ===
Godine 1827, botaničar [[Robert Brown (botaničar)|Robert Brown]] je pomoću [[mikroskop]]a posmatrao čestice prašine koje su plutale u vodi i otkrio da su one kretale haotično i bez reda, a taj fenomen je kasnije nazvan "[[Brownovo kretanje]]". U to vrijeme smatralo se da molekule vode udaraju u čestice prašine i tako ih pomjeraju. Godine 1905. [[Albert Einstein]] je dokazao stvarnost ovih molekula i njihovog kretanja praveći prvu statističku fizikalnu analizu Brownovog kretanja.<ref name=adp322_8_549/><ref name="mazorobert2002"/><ref name=lee_hoon1995/> Na osnovu Einsteinovog rada, francuski fizičar [[Jean Perrin]] je eksperimentalno odredio masu i dimenzije atoma, te time nedvosmisleno dokazao Daltonovu atomsku teoriju.<ref name=e31_2_50/>

=== Otkriće elektrona ===
Fizičar [[Joseph John Thomson|J.J. Thomson]] je mjerio masu katodnih zraka, te dokazao da su one sastavljene iz čestica, ali su one bile oko 1800 puta lakše od najlakšeg poznatog atoma, [[vodik]]a. Iz toga je zaključeno da to nisu bili atomi nego nove čestice, odnosno prve otkrivene subatomske čestice koje su najprije nazvane ''korpuskule'', da bi kasnije dobile ime [[elektron]]i, prema nazivu kojeg je predložio George Johnstone Stoney u svojim radovima iz 1874. godine. Thomson je također dokazao da su to identične čestice onima koje emitiraju [[Fotoelektrični efekt|fotoelektrični]] i [[radioaktivnost|radioaktivni]] materijali.<ref name="Thomson"/> Vrlo brzo došlo se do shvatanja da su to čestice koje "prenose" [[električna struja|električnu struju]] u metalnim provodnicima, te unutar atoma nose negativni električni naboj. Thomsonu je 1906. godine za svoj rad dodijeljena [[Nobelova nagrada za fiziku]]. Time je on oborio vjerovanje su atomi nedjeljive, gradivne čestice materije.<ref name=nobel1096/> Međutim, Thomson je postavio pogrešnu teoriju da su negativno naelektrisani elektroni, vrlo male mase, ravnomjerno raspoređeni po atomu kao jednolični sloj negativnog naelektrisanja. Ovaj model atoma postao je poznat pod nazivom "[[Thomsonov model atoma|model pudinga od šljiva]]".

===Otkriće atomske jezgre===
{{Glavni|Geiger–Marsdenov eksperiment}}
Godine 1909. [[Hans Geiger]] i [[Ernest Marsden]], prema savjetima [[Ernest Rutherford|Ernesta Rutherforda]], izvršili su eksperiment bombardiranja metalne folije [[Alfa-zraci|alfa česticama]] i mjerili kako se one ponašaju pri sudaru s njom. Prema njihovim pretpostavkama, sve alfa čestice trebale su proći ravno kroz foliju uz nimalo ili vrlo malo rasipanje ili odbijanje, jer je Thomsonov model atoma pretpostavljao da su naelektrisanja u atomu toliko raštrkana da njihova [[Električno polje|električna polja]] ne mogu mnogo utjecati na alfa čestice. Međutim, Geiger i Mardsen su uočili da su se neke alfa čestice odbijale od atoma pod uglovima većim od 90°, za šta Thomsonov model nije mogao pružiti nikakvo objašnjenje. Da bi takvu pojavu objasnio, Rutherford je postavio teoriju da su pozitivna naelektrisanja u atomu koncentrirana u malom jezgru u središtu atoma.<ref name=pm21_669/>

===Otkriće izotopa===
Dok je eksperimentirao sa proizvodima [[radioaktivni raspad|radioaktivnog raspada]] 1913. godine, hemičar [[Frederick Soddy]] otkrio je da se u [[periodni sistem elemenata|periodnom sistemu]] javlja više od jedne vrste atoma na svakom mjestu u PSE.<ref name=npc1921/> Pojam ''[[izotop]]'' skovala je Margaret Todd kao pogodno ime za različite vrste atoma koji pripadaju istom hemijskom elementu. J.J. Thomson izumio je tehniku separacije izotopa tokom svog rada na proučavanju ioniziranih plinova, što je u konačnici dovelo do otkrića stabilnih izotopa.<ref name=prsA_89_1_1913/>

=== Bohrov model ===
[[Datoteka:Bohr atom animation 2.gif|desno|thumb|Bohrov model atoma, danas prevaziđen]]
{{Glavni|Bohrov model atoma}}
Godine 1913. fizičar [[Niels Bohr]] predložio je model atoma u kojem njegovi elektroni orbitiraju oko jezgra, ali po strogo određenom broju orbita, te da mogu prelaziti između orbita samo uz tačno određenu promjenu energije koja odgovara apsorpciji ili emitiraju fotona.<ref name=stern20050516/> Ova kvantizacija se koristila za objašnjavanje zašto su orbite elektrona stabilne (tj. da nema promjena u ubrzanju njihovog kretanja, uključujući kružno kretanje i gubitak kinetičke energije koja se emitira kao elektromagnetno zračenje) i zašto hemijski elementi apsorbiraju i emitiraju elektromagnetno zračenje u tačno određenom spektru.<ref name=bohr19221211/>

Kasnije iste godine [[Henry Moseley]] dao je dodatne eksperimentalne dokaze koji su podržali Bohrovu teoriju. Ove rezultate poboljšali su Rutherfordov i Van den Broekov model atoma, koji su predviđali da atom u svom jezgru sadrži određen broj pozitivnih nuklearnih naboja koji su jednaki atomskom broju tog elementa u periodnom sistemu. U vremenu prije tih eksperimenata, za [[atomski broj]] se nije smatralo da je fizička ili eksperimentalna količina. Činjenica da nuklearni naboj atoma odgovara atomskom broj, ostala je važeća i kod današnjih teorija modela atoma.<ref name="Pais"/>

===Teorija hemijskih veza===
Godine 1916. [[Gilbert Newton Lewis]] postavio je teoriju o [[hemijska veza|hemijskim vezama]] između atoma, prema kojoj su one zapravo interakcije između elektrona u tim atomima.<ref name=jacs38_4_762/> Pošto su hemijske osobine elemenata većinom bile poznate i da su se one pretežno ponavljale u skladu periodičnih zakona,<ref name="scerri"/> tako je 1919. američki hemičar [[Irving Langmuir]] postavio teoriju da bi se taj pojava mogla objasniti ako su elektroni u atomu povezani ili na neki način grupisani. Takve grupe elektrona koje "zauzimaju" tačno određeno područje oko jezgra nazvane su elektronske ljuske.<ref name=jacs41_6_868/>

===Razvoj kvantne fizike===
[[Stern–Gerlachov eksperiment]] iz 1922. dao je daljnje dokaze o kvantnoj prirodi atomskih osobina. Tokom tog eksperimenta, snop atoma [[srebro|srebra]] usmjeren je kroz posebno oblikovano [[magnetno polje]], te se on razdvojio na način koji odgovara smjeru ugaonog momenta atoma odnosno [[spin]]u. Kako je smjer spina isprva bio nasumičan, očekivalo se da će se snop odbiti u nasumičnom smjeru. Umjesto toga, snop se razdvojio u dvije usmjerene komponente koje odgovaraju stanju da li je atomski spin usmjeren prema dolje ili gore u odnosu na magnetno polje.<ref name=fop17_6_575/>

Godine 1925. [[Werner Heisenberg]] je objavio prvu konzistentnu [[Matematička formulacija kvantne mehanike|matematičku formulaciju kvantne mehanike]] (''[[matrična kvantna mehanika]]'').<ref name="Pais"/> Godinu ranije, 1924, [[Louis de Broglie]] je postavio teoriju da se sve čestice ponašaju i kreću u obliku talasa, pa je tako 1926. [[Erwin Schrödinger]] upotrijebio tu ideju za razvoj matematičkog modela atoma (''talasna mehanika'') kojim je opisao elektrone u obliku trodimenzionalnog talasa umjesto kao do tada u obliku tačkaste čestice.

Kao posljedica postojanja talasnog oblika kojim se opisuju čestice, matematički je nemoguće dobiti neke tačne vrijednosti ni za geometrijsku poziciju ni za moment čestice u bilo kojem vremenskom trenutku. Taj princip postao je poznat kao [[Heisenbergov princip neodređenosti|princip neodređenosti]] a formulirao ga je [[Werner Heisenberg]] 1927. godine.<ref name="Pais"/> Prema tom konceptu, uz određenu tačnost pri mjerenju mjesta nekog elektrona moguće je dobiti samo raspon mogućih vrijednosti momenta i obrnuto.<ref name="chad"/> Takav model mogao je objasniti mjerenja i posmatranja atomskih osobina što prethodni modeli nisu mogli, poput određenih strukturnih i spektralnih osobina atoma težih od vodika. Prema tome, planetarni modeli atoma su prevaziđeni modelom koji je opisao moguće zone atomskih orbitala oko jezgra gdje postoji najveća vjerovatnoća da bi se određeni elektron mogao nalaziti u određenom vremenu.<ref name=brown2007/><ref name=harrison2000/>

===Otkriće neutrona===
Otkriće [[Masena spektrometrija|masene spektrometrije]] omogućilo je mjerenje mase atoma mnogo preciznije nego što je to bilo ranije moguće. Uređaj je koristio magnet koji je služio za skretanje pravca kretanja snopa iona, te se na osnovu količine odbijanja snopa može odrediti odnos u promjeni [[masa]] atoma prije i nakon toga. Hemičar [[Francis William Aston]] koristio je ovaj instrument kako bi pokazao da izotopi imaju različite mase. [[Atomska masa|Atomske mase]] tih izotopa varirale su i razlikovale međusobno u cijelim iznosima, što je nazvano ''pravilo cijelih brojeva''.<ref name=pm39_6_449/> Objašnjenje tih različitih izotopa čekalo je do otkrića [[neutron]]a, nenabijene čestice mase sličnoj [[proton]]u, što je 1932. uspjelo fizičaru [[James Chadwick|Jamesu Chadwicku]]. Na taj način, otkriveno je da su izotopi hemijski elementi sa istim brojem protona, ali različitim brojem neutrona u svom jezgru.<ref name=chadwick1935/>

===Fisija i novija otkrića===
Godine 1938, njemački hemičar [[Otto Hahn]], student Ernesta Rutherforda, vršio je eksperiment tako što je usmjerio snop neutrona u atome [[uranij]]a, očekujući da će dobiti neki transuranijski element. Umjesto toga, rezultati njegovog eksperimenta pokazali su da je dobio [[barij]].<ref name=Bowden/><ref name=CHF/> Godinu kasnije, [[Lise Meitner]] i njen sestrić [[Otto Robert Frisch]] potvrdili su Hahnove rezultate kao prvu eksperimentalno izvedenu [[Nuklearna fisija|nuklearnu fisiju]].<ref name=nature143_3615_239/><ref name=schroeder/> Hahn je 1944. za svoje otkriće fisije dobio [[Nobelova nagrada za hemiju|Nobelovu nagradu za hemiju]]. Međutim, i pored Hahnovog zalaganja, doprinosi Meitner i Frischa ovom otkriću nisu priznati.<ref name=pt50_9_26/>

Tokom 1950ih, razvoj naprednih uređaja ubrzivača (akceleratora) čestica i uređaja za njihovu detekciju omogućio je naučnicima izučavanje procesa sudaranja atoma koji se kreću s vrlo visokim kinetičkim energijama.<ref name=kullander2001/> Za neutrone i protone utvrđeno je da su to zapravo [[hadron]]i, odnosno sastavljeni iz još manjih čestica nazvanih [[kvark]]ovi. Time je razvijen standardni model fizike čestica koji je do danas uspješno predstavio osobine jezgra atoma u smislu da tih subatomskih čestica kao i sila koje određuju njihova međudjelovanja.<ref name=npp1990/>

==Struktura==
===Subatomske čestice===
{{Glavni|Subatomske čestice}}
Iako je pojam ''atom'' prvobitno označavao česticu koja se ne može razbiti u manje čestice, u modernom naučnom žargonu, smatra se da je atom sastavljen iz više subatomskih čestica. Gradivne čestice atoma su [[elektron]]i, [[proton]]i i [[neutron]]i. Sve tri vrste čestice spadaju u [[fermion]]e. Međutim, atom vodika (izotop H-1) nema neutrona, dok [[hidron]]-ion (<sup>1</sup>H<sup>+</sup>) nema elektrona.

Elektroni su ubjedljivo najlakše među ovim česticama, mase {{val|9.11|e=-31|u=kg}}, sa negativnim električnim nabojem i veličine tako male da ga je nemoguće izmjeriti pomoću danas dostupnih tehnika.<ref name="Demtröder"/> On je bio najlakša čestica sa pozitivnom masom u mirovanju, sve do otkrića [[neutrino|neutrina]] i određivanja njegove mase. U uobičajenim okolnostima, elektroni su vezani sa pozitivno naelektrisanim jezgrom putem sile privlačenja suprotno naelektrisanog naboja. Ukoliko atom ima jedan više ili manje elektrona od svog atomskog broja, tada postaje negativno ili pozitivno naelektrisan, respektivno, a nabijeni (naelektrisani) atom naziva se [[ion]]. Elektroni su otkriveni krajem 19. vijeka, uglavnom zahvaljujući radovima [[Joseph John Thomson|J.J. Thomsona]].

Protoni imaju pozitivni naboj i masu 1.836 puta veću od elektron, oko {{val|1.6726|e=-27|u=kg}}. Broj protona u atomu naziva se [[atomski broj]]. [[Ernest Rutherford]] (1919) proučavao je [[dušik]] i bombardirao ga alfa-česticama, pri čemu je zapazio da dušik pri tom emitira nešto što izgleda kao jezgro vodika. Naredne godine, preformulirao je otkriće tako da je zaključio da je jezgro vodika posebna čestica unutar atoma koju je nazvao [[proton]].

Neutroni nemaju električni naboj te imaju slobodnu masu 1.839 puta veću od mase elektrona ili oko {{val|1.6749|e=-27|u=kg}}.<ref name="Woan"/><ref name="2014 CODATA"/> Neutroni su najteži od tri osnovne gradivne čestice atoma, ali se njihova masa može reducirati nuklearnom energijom vezanja. Neutroni i protoni (zajednički nazvani nukleoni) imaju približno iste dimenzije, veličine reda {{val|2.5|e=-15|u=m}}, mada "površina" ovih čestica nije jasno definirana.<ref name="MacGregor"/> Neutrone je 1932. otkrio engleski fizičar [[James Chadwick]].

U [[Standardni model|standardnom modelu]] fizike, elektroni su prave elementarne čestice bez unutrašnje strukture. Međutim, i protoni i neutroni su složene čestice sastavljene iz elementarnih čestica nazvanih [[kvark]]ovi. Postoji dvije vrste kvarkova u atomu, svaki sa djelimičnim električnim nabojem. Protoni su sastavljeni iz dva [[gornji kvark|gornja kvarka]] (''up''-kvark) (svaki sa nabojem +{{Su|p=2|b=3}}) i jednog [[donji kvark|donjeg kvarka]] (sa nabojem -{{Su|p=1|b=3}}). Neutroni su sastavljeni iz jednog gornjeg i dva donja kvarka. Ova razlika "odgovorna" je i za razliku u masama i nabojima između ove dvije čestice.<ref name=pdg2002/><ref name=schombert2006/> Kvarkovi se drže na okupu djelovanjem jake interakcije (tj. jake sile), koju reguliraju [[gluon]]i. Protone i neutrone u jezgru međusobno veže djelovanje nuklearnih sila, koja je "ostatak" jakih sila koje donekle imaju različite osobine u pogledu udaljenosti na kojoj djeluju. Gluoni su članovi porodice [[Baždarni bozoni|baždarnih bozona]], koje su elementarne čestice preko kojih se ispoljavaju fizičke sile.<ref name=pdg2002/><ref name=schombert2006/>

===Jezgro===
{{Glavni|Atomsko jezgro}}
[[Datoteka:Binding energy curve - common isotopes.svg|thumb|Energija vezivanja potrebna da bi nukleon "pobjegao" iz jezgra, podaci se odnose na razne izotope]]
Svi vezani protoni i neutroni u atomu sačinjavaju relativno malo [[atomsko jezgro]], te se kolektivno nazivaju [[nukleon]]i. Prečnik atomskog jezgra približno je jednak 1,07&nbsp;<span class="nowrap"><sup style="margin-right: -0.5em; vertical-align: 0.8em;">3</sup>&radic;<span style="border-top:1px solid; padding:0 0.1em;">A</span></span>&nbsp;femtometara, gdje je ''A'' ukupni broj nukleona u njemu.<ref name="Jevremovic"/> To je znatno manje od prečnika cijelog atoma, koji je reda veličine 10<sup>5</sup>&nbsp;fm. Nukleoni se drže zajedno vezani privlačnim potencijalom koji djeluje na kratkoj udaljenosti, a naziva se [[rezidualna jaka nuklearna sila]]. Na udaljenostima kraćim od 2,5 fm ova sila je znatno snažnije od elektrostatičke sile koja uzrokuje da se pozitivno nabijeni protoni odbijaju jedan od drugog.<ref name="Pfeffer"/>

Atomi istog [[hemijski element|elementa]] imaju isti broj protona u jezgru, a taj broj odgovara [[atomski broj|atomskom broju]] elementa. Za svaki hemijski element, postoje atomi kod kojih broj neutrona varira, a taj broj određuje [[izotop]] tog elementa. Ukupan broj protona i neutrona određuje o kojem [[nuklid]]u se radi. Broj neutrona u odnosu na broj protona određuje koliko je to jezgro stabilno, jer se određeni izotopi raspadaju nekim od [[Radioaktivnost|radioaktivnih]] načina raspada.<ref name=wenner2007/> Proton, elektron i neutron svrstani su u grupu [[fermion]]skih čestica. Za fermione važni [[Paulijev princip isključenja]], koji zabranjuje ''identičnim'' fermionima, kao što je više od jednog protona, da zauzimaju isto kvantno stanje u isto vrijeme. Stoga, svaki proton u jezgru mora zauzimati kvantno stanje različito od svih drugih protona, a isti princip se primjenjuje i na sve neutrone u jezgru i sve elektrone u elektronskom oblaku.<ref name="raymond"/>

Atomska jezgra koja imaju različit broj protona i neutrona imaju potencijal da pređu u niže energetsko stanje putem radioaktivnog raspada čije posljedice se ogledaju u tome da se broj neutrona približi broju protona. Rezultat tog procesa je da nastaju atomi koji imaju podjednak broj protona i neutrona i koji su mnogo "otporniji" na raspad. Ipak, povećanjem atomskog broja, međusobno odbijanje protona zahtijeva povećanje odnosa broja neutrona u odnosu na broj protona kako bi se održavala stabilnost jezgra, što neznatno mijenja ovaj trend jednakog broja protona i neutrona kod atoma sa nižim atomskim brojevima.<ref name="raymond"/>

[[Datoteka:Wpdms physics proton proton chain 1.svg|lijevo|thumb|Ilustracija procesa nuklearne fuzije kojom od dva protona nastaje jezgro [[deuterij]]a, a koje se sastoji iz protona i neutrona. [[Pozitron]] (e<sup>+</sup>), antimaterijski elektron, emitira se zajedno sa elektron-[[neutrino]]om.]]
[[Datoteka:Potential energy well.svg|desno|thumb|Jama potencijala, prema klasičnoj mehanici, pokazuje minimum energije ''V''(''x'') potrebne da se dosegne svaka pozicija ''x''. Prema klasičnom tumačenju, čestica energije ''E'' ograničena je na raspon pozicija između ''x''<sub>1</sub> i ''x''<sub>2</sub>.]]
Broj protona i neutrona u atomskom jezgru može se promijeniti, ali je za to potrebna veoma velika energija zbog vrlo snažnih sila koje djeluju unutar jezgra. [[Nuklearna fuzija]] se dešava kada se veći broj lakših atomskih čestica međusobno spoje i izgrade teže atomsko jezgro, poput energetskih sudara dva atomska jezgra. Naprimjer, u središtu [[Sunce|Sunca]] protonima je potrebno približno 3–10 keV energije da bi svladali sile njihovog međusobnog odbijanja, te spojili se u jednu atomsko jezgru. Ta energetska granica nazvana je [[Coulombova barijera]].<ref name=mihos2002/> [[Nuklearna fisija]] je proces suprotan fuziji, pri kojoj se atomsko jezgro raspada na dva manja jezgra, obično praćeno radioaktivnim raspadom. Jegra se mogu izmijeniti i bombardiranjem subatomskim česticama ili [[foton]]ima visoke energije. Ako se u tom procesu promijeni broj protona u jezgru, atom prelazi u drugi hemijski element.<ref name=lbnl20070330/><ref name=makhijani_saleska2001/> Ako je masa jezgra nastalog nakon reakcije fuzije manja od masa polaznih čestica koje su učestvovale u reakciji, tada se razlika između ove dvije vrijednosti može emitirati u vidu neke korisne energije (poput gama zraka) ili [[kinetička energija|kinetičke energije]] u vidu beta čestica, kako je opisano poznatom [[Albert Einstein|Einsteinovom]] formulom ekvivalencije mase i energije, <math>E=mc^2</math>, gdje je <math>m</math> razlika u gubitku mase a <math>c</math> [[brzina svjetlosti]]. Ovaj deficit mase je dio energije vezivanja novonastalog jezgra, i to je nepovratni gubitak energije koji uzrokuje da spojene čestice ostanu zajedno u stanju koje zahtijeva ovu energije da bi se razdvojile.<ref name="Shultis"/>

Fuzija dva jezgra kojom nastaje veće i teže jegro sa atomskim masama manjim od [[željezo|Fe]] i [[Nikl|Ni]], gdje je ukupni broj nukleona oko 60, obično je [[egzotermička reakcija]], kojom se otpušta više enegije nego što je potrebno da bi se ona spojila.<ref name=ajp63_7_653/> Ovaj proces kojim se otpušta energija omogućava da se nuklearna fuzija u [[zvijezda]]ma neprekidno odvija. Kod težih jezgara, energija vezivanja po jednom nukleonu u jezgru počinje opadati. To znači da su procesi fuzije, kojima nastaju atomi atomskih brojeva viših od 26 i atomskim masama višim od 60, endotermičke rekacije. Zbog toga masivnije jezge ne mogu održavati reakcije fuzije kojima nastaje "višak" energije niti mogu održavati hidrostatičku ravnotežu zvijezde.<ref name="raymond"/>

===Elektronski oblak===
Elektrone u atomu privlače protoni iz njegovog jezgra [[Elektromagnetna sila|elektromagnetnim silama]]. Ove sile vežu elektrone unutar elektrostatičke [[jama potencijala|jame potencijala]] okružujući malo atomsko jezgro, što znači da je elektronu za "bijeg" iz atoma potreban vanjski izvor energije. Što god je elektron bliži jezgru, veća je njegova privlačna sila. Prema tome, elektroni vezani bliže centru jame potencijala zahtijevaju više energije kako bi bili izbijeni iz atoma, od onih elektrona koji se nalaze dalje od jezgra.

Kao i druge čestice, elektroni imaju i čestične i talasne osobine. Elektronski oblak je područje unutar jame potencijala gdje svaki elektron gradi neku vrstu trodimenzionalnog stacionarnog talasa, tj. oblika talasa koji se ne kreće u odnosu na jezgro. Ovo ponašanje definira atomsku orbitalu u obliku [[matematika|matematičke]] funkcije koju karakterizira [[vjerovatnoća]] da će se elektron nalaziti na određenom položaju u trenutku kada se njegov položaj mjeri.<ref name=science157_3784_13/> Postoji samo diskretno kvantizirani set takvih orbitala oko atomskog jezgra, jer se druge moguće talasne pozicije vrlo brzo raspadnu na neku od stabilnijih formi.<ref name=Brucat2008/> Orbitale mogu imati jednu ili više prstenastih ili tačkastih struktura te se jedna od druge razlikuju u veličini, obliku i usmjerenju (orjentaciji).<ref name=manthey2001/>

Svaka atomska orbitala odgovara određenom nivou energije elektrona. Elektroni mogu promijeniti svoje stanje na viši energetski nivo putem apsorpcije [[foton]]a koji nosi dovoljnu količinu energije kojom je moguće pobuditi elektron do novog višeg kvantnog stanja. Na sličan način, putem spontane emisije, elektron na višem energetskom nivou može preći na niži energetski nivo istovremeno emitirajući višak energije u vidu fotona. Takve karakteristične vrijednosti energije, definirane kao razlike između energija određenih kvantnih stanja, odgovorne su za pojavu [[Atomska spektrometrija|atomskih spektralnih linija]].<ref name=Brucat2008/> Iznos energije potrebne da se doda ili ukloni elektron, tj. energije vezivanja elektrona, daleko je manji od energije vezivanja nukleona. Naprimjer, potrebno je "samo" 13,6&nbsp;eV da se ukloni elektron u osnovnom stanju iz atoma [[vodik]]a,<ref name=herter_8/> u odnosu na 2,23&nbsp;''miliona'' eV potrebnih da bi se razbilo jezgro [[deuterij]]a.<ref name=pr79_2_282/> Atomi su u električno neutralnom stanju ako imaju isti broj protona i neutrona. Atomi koji imaju višak ili manjak elektrona nazivaju se [[ion]]i. Elektroni koji se nalaze najdalje od jezgra mogu preći na druge susjedne atome ili ih dva atoma mogu dijeliti kao zajedničke. Tim mehanizmom, atomi mogu graditi [[hemijska veza|hemijske veze]] te se međusobno vezati u [[molekula|molekule]] i druge vrste [[hemijski spoj|hemijskih spojeva]] poput ionskog i [[kovalentna veza|kovalentnog]] sistema [[kristalizacija|kristala]].<ref name="Smirnov"/>

==Osobine==
===Nuklearne osobine===
{{Glavni|Izotop}}
Po definiciji, bilo koja dva atoma sa identičnim brojem ''protona'' u njihovim jezgrima, pripadaju istom [[hemijski element|hemijskom elementu]]. Atomi sa istim brojem protona, ali različitim brojem ''neutrona'' predstavljaju različite [[izotop]]e istog elementa. Naprimjer, svi atomi vodika imaju po jedan proton u jezgru, ali postoji razni izotopi među kojim je izotop bez [[neutron]]a u jezgru (vodik-1, kojeg ima ubjedljivo najviše,<ref name=matis2000/> zvani protij), sa jednim ([[deuterij]]), dva ([[tricij]]) ili više neutrona. Svi poznati elementi čine set atomskih brojeva, počev od elementa sa jednim ([[vodik]]) do elementa sa 118 protona ([[oganeson]]).<ref name=weiss20061017/> Svi poznati izotopi elemenata koji imaju atomske brojeve veće od 82 su [[radioaktivnost|radioaktivni]], mada je radioaktivnost elementa 83 ([[bizmut]]) tako slaba da se praktično može smatrati da je nema.<ref name=s131/><ref name=dume20030423/>

Na [[Zemlja (planeta)|Zemlji]] je otkriveno približno 339 nuklida,<ref name=lidsay20000730/> a kod 254 od njih (oko 75%) nije opažen raspad, te se oni definiraju kao "stabilni izotopi". Ipak, samo 90 tih nuklida su stabilni u odnosu na sve vrste radioaktivnog raspada, čak i u teoriji. Za ostalih 164 (što čini ukupno 254 nuklida) nisu opaženi raspadi, mada je prema njihovoj strukturi u teoriji moguć njihov raspad. Ovi nuklidi se formalno smatraju "stabilnim". Dodatna 34 radioaktivna nuklida imaju vremena poluraspada duža od 80 miliona godina, te su dovoljno dugoživući da bi se na Zemlji mogli nalaziti još iz perioda nastanka Sunčevog sistema. Ova "kolekcija" od 288 nuklida poznati su i kao ''primordijalni nuklidi''. Najzad, poznat je još i 51 kratkoživući nuklid za koje se zna da se prirodno javljaju na Zemlji, kao proizvodi raspada primordijalnih nuklida (poput [[radij]]a iz [[uranij]]a) ili neki drugi način u vidu proizvoda prirodnih energetskih procesa na Zemlji, naprimjer bombardiranjem kosmičkih zraka (poput nastanka ugljika-14).<ref name=tuli2005/><ref group=note>Za najnovija ažuriranja pogledajte [http://www.nndc.bnl.gov/chart interaktivnu kartu nuklida (Nacionalna laboratorija Brookhaven)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200725182342/https://www.nndc.bnl.gov/nudat2/ |date=25. 7. 2020 }}.</ref>

Od svih hemijskih elemenata, njih 80 ima barem jedan stabilni izotop. Mnogi hemijski elementi imaju nekoliko stabilnih izotopa, prosječno postoji 3,2 stabilna izotopa po svakom hemijskom elementu. Dvadeset šest elemenata ima samo jedan stabilni izotop, dok najveći broj stabilnih izotopa od svih elemenata ima [[kalaj]] sa deset stabilnih izotopa. Elementi [[tehnecij|43]], [[prometij|61]], i svi elementi sa atomskim brojevima [[bizmut|83]] i većim nemaju niti jedan stabilan izotop.<ref name=CRC/>

Na stabilnost izotopa primarno utiče odnos broja protona i neutrona, ali također i prisustvo određenih "magičnih brojeva" neutrona i protona koji predstavljaju zatvorene i u potpunosti popunjene kvantne ljuske. Te kvantne ljuske odgovaraju i tačno definisanim setovima nivoa energije unutar modela ljusaka jezgra; popunjene ljuske, kao što je naprimjer popunjena ljuska sa 50 protona kod kalaja, daje neuobičajenu stabilnost tom nuklidu. Od 254 poznata stabilna nuklida, samo njih četiri imaju i neparan broj protona ''i'' neparan broj neutrona: izotop vodika-2 ([[deuterij]]), [[litij]]-6, bor-10 i [[dušik]]-14. Osim toga, samo četiri nuklida koji se javljaju u prirodi, a koji su radioaktivni, imaju neparne brojeve protona i neutrona u jezgru: [[kalij]]-40, [[vanadij]]-50, [[lantan]]-138 i [[tantal]]-180m. Ovi nuklidi imaju vrijeme poluraspada duže od milijardu godina. Većina jezgara sa neparnim brojem i protona i neutrona su veoma nestabilna u odnosu na beta raspad, jer proizvodi raspada imaju parne brojeve i protona i neutrona, pa su stoga mnogo snažnije vezani zbog nuklearnih efekata sparivanja.<ref name=CRC/>

===Masa===
{{Glavni|Atomska masa|Maseni broj}}
Velika većina mase atoma sadržana je u protonima i neutronima u njegovom jezgru. Ukupan broj ovih čestica (nazvanih "nukleoni") u nekom atomu naziva se [[maseni broj]]. To je pozitivan, cijeli broj, bez jedinice mjere (iako ima masenu dimenziju) jer označava broj čestica. Primjer korištenja masenog broja je [[ugljik]]-12, što znači da u jezgru ovog izotopa ima 12 nukleona (šest protona i šest neutrona).

Stvarna masa atoma u mirovanju često se izražava pomoću unificirane [[Jedinica atomske mase|jedinice atomske mase]] (''u''), također zvane i ''dalton'' (Da). Ova jedinica definirana je kao dvanaestina mase slobodnog neutralnog atoma izotopa ugljika-12, a približno izraženo u [[kilogram]]ima ona iznosi {{val|1.66|e=-27|u=kg}}.<ref name=iupac/> Vodik-1 ([[protij]]) (najlakši izotop vodika, a također i nuklid sa najnižom masom) ima atomsku težinu 1,007825&nbsp;''u''.<ref name=chieh2001/> Vrijednost ovog broja naziva se [[atomska masa]]. Određeni atom ima atomsku masu koja je približno jednaka (uz razliku do 1%) njegovom masenom broju pomnoženom sa jedinicom atomske mase (naprimjer masa atoma dušika-14 je približno 14&nbsp;''u''). Međutim, ovaj broj neće uvijek biti cijeli broj osim kod ugljika-12.<ref name=nist_wc/> Najteži stabilni atom, [[olovo]]-208,<ref name=s131/> ima masu {{val|207.9766521|u=u}}.<ref name=audi2003/>

Pošto su i najteži atomi isuviše lahki da bi se s njima moglo direktno raditi i mjeriti, hemičari dogovorno upotrebljavaju jedinicu [[mol (jedinica)|mol]]. Jedan atoma (ili bilo kojih drugih čestica) bilo kojeg elementa uvijek ima isti broj atoma (čestica), oko {{val|6.022|e=23}}. Taj broj naziva se [[Avogadrova konstanta]]. On je odabran tako da ako element ima atomsku masu 1&nbsp;''u'', jedan mol tog elementa imat će masu približno jedan gram. Zbog definicije unificirane jedinice atomske mase, svaki atom ugljika-12 ima atomsku masu tačno 12&nbsp;''u'', pa jedan mol atoma ugljika-12 ima masu tačno 0,012&nbsp;kg.<ref name=iupac/>

=== Oblik i veličina ===
{{Glavni|Atomski radijus}}
Atomima nedostaje strogo definirana vanjska granica, pa se njihove dimenzije obično opisivaju pojmom [[Atomski radijus|atomskog radijusa]]. On mjeri razdaljinu koliko se elektronski oblak udaljava od jezgra.<ref name=Ghosh02/> Međutim, time se eksplicitno pretpostavlja da atom ima [[sfera|loptast]] oblik, što je moguće ako se atomi posmatraju u [[vakuum]]u ili slobodnom prostoru. Atomski radijusi se mogu izračunati iz udaljenosti između dva jezgra u slučaju kada se dva atoma spoje pomoću neke od [[hemijska veza|hemijskih veza]]. Radijusi su dosta varijabilni u zavisnosti od položaja atoma u periodnom sistemu, vrste hemijske veze koju grade sa drugim atomima, broja susjednih atoma ([[koordinacijski broj]]) i kvantno-mehaničkih osobina poput spina.<ref name=aca32_5_751/> Na [[Periodni sistem elemenata|periodnom sistemu elemenata]], atomi teže povećanju atomskog radijusa idući kroz periode prema dolje, te smanjivanju idući s lijeva na desno kroz grupe hemijskih elemenata.<ref name=dong1998/> Kao posljedica toga, najmanji atom po atomskim radijusima jeste [[helij]] sa radijusom od 32&nbsp;pikometra, dok je jedan od najvećih [[cezij]] sa 225&nbsp;pikometara.<ref name="Zumdahl"/>

Kada na njega djeluju vanjske sile poput električnog polja, oblika atoma može značajno odstupiti od loptaste simetrije. Deformacija zavisi od snage električnog polja i vrste orbite krajnje vanjske elektronske ljuske, kako to predviđaju [[Teorija grupa|teorije grupa]]. Asferične (neloptaste) devijacije mogu biti izazvane naprimjer u [[kristal]]ima, gdje se velika kristalno-električna polja mogu javiti na mjestima rešetke s [[Kristalna struktura|niskom simetrijom]].<ref name=Bethe1929/><ref name=ZPB1995a/> Značajne [[elipsoid]]ne deformacije mogu se javiti kod iona [[sumpor]]a<ref name=pssb2008/> i [[Halkogeni elementi|halkogenih]] iona<ref name=mdpi2014/> u spojevima sličnih [[Pirit (mineral)|piritu]]. Veličina atoma je reda veličine oko hiljadu puta manja talasne dužine vidljive svjetlosti (400–700&nbsp;[[Nanometar|nm]]) tako da se oni ne mogu vidjeti pod [[optički mikroskop|optičkim mikroskopom]]. Međutim, pomoću [[Skenirajući tunelski mikroskop|skenirajućeg tunelskog mikroskopa]] moguće je vidjeti pojedinačne atome. Da bi se lakše predstavila veličina atoma, smatra se da je debljina obične ljudske dlake u prečniku reda oko milion atoma ugljika.<ref name=osu2007/> Jedna kap [[voda|vode]] sadrži približno 2 x 10{{su|p=21}} atoma kisika i dvostruko veći broj atoma vodika.<ref name="Padillaa"/> [[Dijamant]] od jednog karata, mase {{val|2|e=-4|u=kg}}, sadrži oko 10<sup>22</sup> atoma ugljika.<ref group=note>Karat ima 200&nbsp;miligrama. [[Jedinica atomske mase|Po definiciji]], izotop ugljik-12 ima masu 0,012&nbsp;kg po molu. [[Avogadrova konstanta]] definira da u jednom molu ima {{val|6|e=23}} atoma.</ref> Kada bi se [[jabuka]] povećala do veličine planete Zemlje, tada bi atomi te jabuke bili približno veličine prvobitne jabuke.<ref name="rey"/>

===Radioaktivni raspad===
{{Glavni|Radioaktivnost}}
[[Datoteka:Isotopes and half-life.svg|desno|thumb|Dijagram prikazuje [[vrijeme poluraspada]] (T<sub>½</sub>) nekih izotopa sa Z protona i N neutrona.]]
Svaki element ima jedan ili više izotopa koji imaju nestabilno jezgro i koje se raspada nekim od radioaktivnih načina raspada, pri čemu jezgro emitira čestice ili elektromagnetsku radijaciju. [[Radioaktivnost]] se može javiti kada je radijus atomskog jezgra dosta veći u odnosu na radijus jake sile, koja može djelovati samo na udaljenostima reda veličine 1&nbsp;fm.<ref name=splung/>

Neki od najčešćih načina radioaktivnog raspada su:<ref name="Annunziata"/><ref name=firestone20000522/>
* [[Alfa raspad]]: ovaj proces dešava se kada jezgro emitira alfa-česticu, koja je zapravo jezgro atoma helija sa dva protona i dva neutrona. Rezultat ove emisije je novi element sa nižim [[atomski broj|atomskim brojem]].
* [[Beta raspad]] (i [[elektronski zahvat]]): ove procese regulira slaba sila a njihov rezultat je transformacija jednog neutrona u proton ili obrnuto. Prijelaz iz neutrona u proton dešava se istovremeno sa emisijom elektrona i [[antineutrino|antineutrina]], dok prijelaz iz protona u neutron (osim kod elektronskog zahvata) uzrokuje emisiju [[pozitron]]a i [[neutrino|neutrina]]. Emisije elektrona ili pozitrona nazivaju se beta čestice. Pri beta raspadu dešava se ili povećanje ili smanjenje atomskog broja jezgra za jedan. Elektronski zahvat je mnogo češći od emisije pozitrona jer je za njega potrebno mnogo manje energije. Kod ove vrste raspada, jezgro apsorbira jedan elektron umjesto da se iz njega emitira pozitron. U tom procesu se i dalje emitira neutrino a proton prelazi u neutron.
* [[Gama raspad]]: u ovom procesu dolazi do promjene energetskih nivoa jezgra u niže stanje, što dovodi do emisije elektromagnetskog zračenja. Pobuđeno stanje jezgra rezultira gama zračenjem nakon čega dolazi do emisije alfa ili beta čestice. Prema tome, nakon gama raspada najčešće slijedi alfa ili beta raspad.

Postoje i neki rijetki tipovi radioaktivnog raspada koji, između ostalog, uključuju izbacivanje neutrona ili protona ili grupe nukleona iz jezgra, ili više od jedne beta čestice. Analogno gama zračenju koje omogućava pobuđenom jezgru da izgubi energiju na jedan od načina, postoji i proces ''interne konverzije'' kojim nastaju izuzetno brzi elektroni a koji ne spadaju u beta zrake, dok istovremeno nastaju visokoenergetski [[foton]]i koji nisu gama zraci. Također, moguće je da nekoliko velikih atomskih jezgara eksplodira dajući dva ili više nabijenih fragmenata raznih masa te nekoliko neutrona u procesu koji se naziva spontana [[nuklearna fisija]].

Svaki radioaktivni izotop ima karakteristično vrijeme raspada koje se naziva [[vrijeme poluraspada]]. Ono je definirano kao vremenski period potreban da se raspadne polovina uzorka tog izotopa. To je proces eksponencijalnog raspada kojim se stalno smanjuje preostali udio nekog izotopa za 50% za svaki period vremena poluraspada. Prema tome, nakon dva perioda vremena poluraspada preostaje samo 25% prvobitne količine izotopa i tako dalje.<ref name=splung/>

===Magnetni moment===
Elementarne čestice imaju vlastitu kvantno-mehaničku osobinu poznatu kao [[spin]]. On je analogan [[Ugaona količina kretanja|ugaonom momentu]] nekog predmeta koji se okreće oko svog centra mase, mada ako se uzme prema definiciji, ove čestice se smatraju tačkama i pa se ne može reći da rotiraju. Spin se mjeri u jedinicama reducirane [[Planckova konstanta|Planckove konstante]] (ħ), pri čemu elektroni, protoni i neutroni imaju spin ½&nbsp;ħ, ili "spin-½". U atomu, elektroni koji se kreću oko jezgra, pored spina, imaju i orbitalni ugaoni moment, dok samo jezgro ima vlastiti ugaoni moment zbog svog nuklearnog spina.<ref name=hornak2006/>

Atom proizvodi [[magnetno polje]], odnosno magnetni moment, koji se određuje prema tim raznim oblicima ugaonog momenta, slično kao svaki rotirajući naelektrisani objekat koji proizvodi magnetno polje. Ipak, najznačajniji doprinos nastanku ovog polja dolazi od spina elektrona. Zbog prirode elektrona da se ponašaju prema [[Paulijev princip isključenja|Paulijevom principu isključenja]], prema kojem se dva elektrona ne mogu nalaziti u istom kvantnom stanju, vezani elektroni se uparuju međusobno, pri čemu jedan član svakog elektronskog para ima stanje spina ''up'' dok drugi član ima suprotno stanje spina, ''down''. Prema tome, ova dva stanja spina se međusobno poništavaju, smanjujući ukupni magnetni dipol moment na nulu kod nekih atoma koji imaju paran broj elektrona.<ref name=schroeder2/>

Kod feromagnetnih elemenata poput [[Željezo|željeza]], [[kobalt]]a i [[nikl]]a, neparan broj elektrona dovodi do postojanja nesparenog elektrona i pojavu određenog ukupnog magnetnog momenta. Orbitale susjednih atoma se preklapaju te se dostiže stanje niže energije  kada se spinovi nesparenih elektrona spontano "poravnaju" jedan s drugim, što se naziva interakcija izmjene. Kada se poravnaju magnetni momenti feromagnetnih atoma, tada predmet ili materijal može proizvesti mjerljivo makroskopsko magnetno polje. Paramagnetni materijali imaju atome sa magnetnim momentima koji se poravnavaju u nasumičnim pravcima kada nije prisutno magnetno polje, ali se u prisustvu takvog polja poravnaju (usmjere u istom pravcu).<ref name=schroeder2/><ref name=goebel20070901/>

Jezgro atoma neće imati nikakav spin kada u sebi sadrži paran broj i neutrona i protona, međutim u slučajevima kada su neparni brojevi nukleona, onda i jezgro može imati spin. Obično su jezgra sa spinom poravnati u nasumičnim pravcima zbog termalne ravnoteže. Međutim, kod određenih elemenata (poput [[ksenon]]a-129) moguće je da se polariziraju značajni udjeli stanja nuklearnog spina tako da su onda jezgra poravnata u istom pravu. Takvo stanje u fizici naziva se [[hiperpolarizacija]]. Ona ima vrlo važne oblasti primjene naprimjer pri snimanju [[Magnetna rezonanca|magnetnom rezonancom]].<ref name=yarris1997/><ref name="Liang"/>

===Energetski nivoi===
[[Datoteka:Atomic orbital energy levels.svg|thumb|desno|Prikazani su energetski nivoi elektrona (nisu u skali) koji su dovoljni za stabilna stanja atoma do [[kadmij]]a (5s<sup>2</sup> 4d<sup>10</sup>) (uključujući). Treba zapaziti da je čak i vrh dijagrama znatno niži od energetskih stanja nevezanih elektrona.]]
[[Potencijalna energija]] elektrona u atomu je [[Negativan broj|negativna]], a zavisnost njegove pozicije doseže minimum (najvišu [[Apsolutna vrijednost|apsolutnu vrijednost]]) unutar jezgra, te potpuno nestaje kada udaljenost od jezgra dosegne beskonačnost, ugrubo računajući obrnutno proporcionalno udaljenosti. Prema kvantno-mehaničkom modelu, vezani elektron može zauzeti samo jedan set kvantnih stanja sa centrom u jezgru, a svako stanje odgovara određenom energetskom nivou. Teoretsko razmatranje tog modela obrađuje [[Schrödingerova jednačina|vremenski nezavisna Schrödingerova jednačina]]. Energetski nivo može biti izmjeren pomoću količine energije potrebne da se elektron izdvoji iz atoma, te se najčešće izražava [[elektronvolt]]ima (eV). Najniže stanje energije vezanog elektrona naziva se osnovno stanje, odnosno stacionarno stanje, dok se tranzicija elektrona na neke više nivoe označava kao pobuđeno stanje.<ref name=zeghbroeck1998/> Energija elektrona povećava se pri povećanju ''n'' (osnovnog kvantnog broja) jer se povećava (prosječna) udaljenost od jezgra. Zavisnost energije od [[Azimutalni kvantni broj|ℓ]] nije uzrokovana elektrostatičkim potencijalom jezgra već interakcijom između elektrona.

Elektron koji prelazi između dva različita stanja, naprimjer između osnovnog i prvog pobuđenog, on mora apsorbirati ili emitirati [[foton]] energije koja odgovara razlici između potencijalnih energija ta dva nivoa, u skladu sa Bohrovim modelom, što se vrlo precizno može izračunati [[Schrödingerova jednačina|Schrödingerovom jednačinom]]. Elektroni "skaču" između orbitala na način kako bi to činili da su čestice. Naprimjer, ako jedan foton udari u više elektrona, samo jedan elektron promijeni svoje stanje kao odgovor na udar fotona. Energija emitiranog fotona proporcionalna je njegovoj [[frekvencija|frekvenciji]] pa se određeni specifični energetski nivoi javljaju u vidu određenih talasnih dužina elektromagnetskog spektra.<ref name="Fowles1989"/> Svaki hemijski element ima karakterističan spektar koji zavisi od njegovog nuklearnog naboja, podljusaka napunjenih elektronima i elektromagnetnih međudjelovanja između elektrona te drugih faktora.<ref name=martin2007/>

Kada kontinuirani elektromagnetni spektar energije prođe kroz [[plin]] ili [[Plazma (fizika)|plazmu]], neke fotone apsorbiraju pojedini atomi uzrokujući da elektroni promijene svoje energetske nivoe. Tako pobuđeni elektroni koji ostanu vezani na svojim atomima spontano emitiraju primljenu energiju u vidu fotona u nasumičnom pravcu te se nakon toga vraćaju na niže energetske nivoe. Na taj način atomi se ponašaju kao filteri koji formiraju seriju tamnih apsorpcijskih vrpci u izlaznom snopu energije. Posmatrač koji posmatra atome tamo gdje nema kontinuiranog spektra u pozadini, umjesto apsorpcijskih vrpci vidi serije emisijskih linija od emitiranih fotona iz atoma. [[Spektroskopija|Spektroskopska]] mjerenja snage i širine atomskih spektralnih linija omogućava određivanje sadržaja i fizičkih osobina ispitivane supstance.<ref name=avogadro/>

Detaljnijim istraživanjem spektralnih linija otkrivena je pojava izdvajanja finih spektralnih struktura. To se dešava zbog kuplovanja spina i orbitale, što predstavlja međudjelovanje između spina i kretanja najudaljenijih vanjskih elektrona.<ref name=fitzpatrick20070216/> Kada se atom nalazi u vanjskom magnetnom polju, spektralne linije se rasčlanjuju u tri ili više komponenti. Takav fenomen nazvan je [[Zeemanov efekt]]. On se dešava zbog međudjelovanja magnetnog polja i magnetnog momenta atoma i njegovih elektrona. Neki atomi mogu imati više elektronskih konfiguracija sa istim nivoom energije, pa oni izgledaju kao jedinstvena spektralna linija. Interakcija magnetnog polja sa atomom neznatno pomijera ove [[elektronska konfiguracija|elektronske konfiguracije]] do drugačijih energetskih nivoa, što dovodi do pojave višestrukih spektralnih linija.<ref name=weiss2001/> Prisustvo vanjskog [[električno polje|električnog polja]] može također uzrokovati slična razdvajanja i pomijeranja spektralnih linija tako što se mijenjaju energetski nivoi elektrona, a taj fenomen naziva se [[Starkov efekt]].<ref name="Beyer"/>

Ako se vezani elektron nalazi u pobuđenom stanju, foton koji djeluje na njega određenom energijom može prouzrokovati stimuliranu emisiju fotona istog energetskog nivoa. Da bi se to desilo, elektron prvo mora preći na niži energetski nivo koji ima razliku u energijama koja odgovara energiji fotona koji djeluje na elektron. Emitirani foton i foton koji je međudjelovao sa elektronom odlaze u paralelnim pravcima i u istim su faznim stanjima. Drugim riječima, talasni obrazac dva fotona je sinhroniziran. Ova fizička osobina iskorištena je u raznim vrstama [[laser]]a, koji emitiraju koherentni snop svjetlosne energije u uskom frekvencijskom opsegu.<ref name=watkins_sjsu/>

===Valencija i vezivanje===
{{Glavni|Valencija (hemija)|Hemijska veza}}
[[Datoteka:Bose Einstein condensate.png|desno|thumb|Grafička ilustracija nastanka [[Bose-Einsteinov kondenzat|Bose–Einsteinovog kondenzata]].]]
Valencija je potencijalna snaga spajanja nekog elementa. Ona je jednaka broju atoma vodika s kojima se neki atom može spojiti ili istisnuti gradeći neki [[hemijski spoj]]. Krajnja vanjska elektronska ljuska nekog atoma u svom slobodnom, nespojenom stanju se naziva valentna ljuska, dok se elektroni u toj ljusci nazivaju valentni elektroni. Broj valentnih elektrona određuje i [[hemijska veza|hemijsko vezivanje]] atoma s drugim atomima. Oni teže da [[hemijska reakcija|reagiraju]] jedni sa drugim na način da popune (ili isprazne) svoje vanjske valentne ljuske.<ref name=reusch20070716/> Naprimjer, prijelaz jednog elektrona između atoma korisna je aproksimacija za veze koje nastaju između atoma sa jednim elektronom viška od potpuno popunjene orbitale, dok drugom nedostaje jedan elektron za popunu orbitale, što je proces koji se dešava u spoju [[natrij-hlorid]] i drugim [[ion]]skim solima. Međutim, kod mnogih elemenata javljaju se dva ili više valentnih stanja odnosno tendencija da dijele različit broj elektrona u različitim spojevima. Prema tome, hemijsko vezivanje između tih elemenata javlja se u raznim oblicima dijeljenja elektrona što je sasvim drugačiji oblik vezanja od jednostavnog prijelaza elektrona. Takvi primjeri su kod [[ugljik]]a i [[organska hemija|organskih spojeva]].<ref name=chemguide/>

U [[Periodni sistem elemenata|periodnom sistemu]], hemijski elementi često se prikazuju tako da su grupisani prema ponavljajućim hemijskim osobinama, pa tako elementi sa istim valentnim brojem elektrona grade grupe elemenata koji su svrstani u istu kolonu tabele PSE. Horizontalne kolone odgovaraju redoslijedu popunjavanja kvantnih ljusaka elektronima. Elementi koji su svrstani u krajnju desnu kolonu tabele imaju svoju krajnju vanjsku ljusku u potpunosti popunjenu elektronima, što za posljedicu ima da su oni hemijski inertni elementi, poznati i kao [[plemeniti plinovi]].<ref name=husted20031211/><ref name=baum2003/>

===Stanja===
{{Glavni|Agregatno stanje}}
Količine atoma koje se mogu naći u različitim agregatnim stanjima materije zavise od fizičkih uslova kao što su [[temperatura]] i [[pritisak]]. Mijenjanjem ovih uslova, materijali mogu prelaziti između raznih agregatnih stanja: [[Čvrsta tvar|čvrstog]], [[Tečnost|tečnog]], plinovitog i plazme.<ref name="Goodstein" /> U određenom agregatnom stanju, neka supstanca može također postojati u različitim [[Alotropske modifikacije|alotropnim oblicima]]. Primjer alotropa je čvrsti ugljik, koji se u prirodi javlja kao [[grafit]] ili [[dijamant]].<ref name=pu49_7_719/> Također postoje i plinoviti alotropi kao što je to slučaj kod [[Kisik|molekulskog kisika]] i [[ozon]]a. Na temperaturama bliskim [[Apsolutna nula|apsolutnoj nuli]], atomi mogu formirati i [[Bose-Einsteinov kondenzat]], u kojem efekti kvantne mehanike mogu biti posmatrani i na makroskopskoj skali.<ref name="myers" /><ref name="nist_bec" /> Ova super ohlađena kolekcija atoma ponaša se kao jedan ogromni atom, na kojem se mogu vršiti fundamentalni eksperimenti o kvantno-mehaničkom ponašanju atoma.<ref name="colton_fyffe1999" />{{Clear}}

==Identifikacija==
[[Datoteka:Atomic resolution Au100.JPG|desno|thumb|Slika načinjena skenirajućim tunelskim mikroskopom prikazuje pojedinačne atome na površini [[zlato|zlata]]. Površinski atomi odstupaju od općenite kristalne strukture te su poredani u kolone široke nekoliko atoma sa prazninama između njih.]]
[[Skenirajući tunelski mikroskop]] je uređaj pomoću kojeg je moguće posmatrati površinu uzroka na atomskom nivou. On iskorištava fenomen [[Kvantna mehanika|kvantnog]] [[Tunel efekat|tuneliranja]], koji omogućava da čestice prođu kroz barijeru, kroz koju inače ne bi mogle proći. Elektroni ulaze u "tunel" kroz [[vakuum]] između dvije planarne [[Metal (hemija)|metalne]] elektrode, a na svakoj od njih je adsorbiran atom, dajući gustoću tunelske struje dovoljnu da se može izmjeriti. Skeniranje jednog atoma dok se kreće pored drugih omogućava iscrtavanje vrha odmaka u odnosu uporednu separaciju uz neku konstantnu struju. Izračuni pokazuju u kojoj mjeri se na slikama načinjenim skenirajućim tunelskim mikroskopom mogu vidjeti pojedinačni atomi. S tim se uz vrlo mali postotak greške potvrđuje da mikroskopske slike prikazuju prostorno prosječne dimenzije elektronskih orbitala duž gusto zbijenih energetskih nivoa, tj. Fermijev nivo lokalnih gustoća stanja.<ref name=jacox1997/><ref name=nf_physics1986/>

Atom se može [[ion]]izirati uklanjanjem jednog ili više elektrona iz njega. [[Električni naboj]] uzrokuje da se putanja atoma iskrivljuje kada on putuje kroz [[magnetno polje]]. Radijus u kojem se putanja iona koji se kreće iskrivljuje u magnetnom polju zavisi od mase atoma. [[Masena spektrometrija|Maseni spektrometar]] radi na ovom principu čime se mjeri odnos mase i naboja iona. Ako uzorak sadrži više izotopa, masenim spektrometrom se može odrediti proporcija svakog izotopa u uzorku, mjerenjem intenziteta različitih snopova iona. Tehnike isparavanja atoma uključuju, između ostalih, induktivno spregnutu plazmu atomsku emisionu spektroskopiju i induktivno spregnutu plazmu masenu spektroskopiju. Obje tehnike koriste plazmu da bi uzroke pretvorili u plin za analizu.<ref name=sab53_13_1739/>

Metoda kojom se može preciznije odabrati određeno područje je [[spektroskopija gubitka energije elektrona]], kojom se mjeri gubitak energije snopa elektrona unutar transmisijskog elektronskog mikroskopa kada oni  međudjeluju sa dijelom ispitivanog uzorka. Tomografija atomskom sondom ima rezoluciju manju od nanometra u trodimenzionalnom okruženju te se pomoću nje pojedini atomi mogu hemijski identificirati masenom spektrometrijom koristeći se TOF analizatorom.<ref name=rsi39_1_83/>

Spektar pobuđenih stanja se može koristiti za analizu atomskog sastava udaljenih [[zvijezda]]. Određene talasne dužine svjetlosti sadržane u posmatranoj svjetlosti koja dolazi sa neke zvijezde mogu se razdvojiti i po njima odrediti kvanizirani prijelazi u slobodnim atomima plina. Te boje se mogu replicirati koristeći sijalicu sa metalnim parama koja sadrži ispitivani element.<ref name=lochner2007/> Na ovaj način otkriven je plin [[helij]] u spektru Sunčeve svjetlosti, 23 godine prije nego što je isti plin otkriven na Zemlji.<ref name=winter2007/>

== Porijeklo i sadašnje stanje ==
[[Barion]]ska materija sačinjava oko 4% sveukupne gustoće energije u [[vidljivi svemir|vidljivom svemiru]], pri čemu prosječna gustoća iznosi oko 0,25&nbsp;čestica/m<sup>3</sup> (uglavnom u obliku [[proton]]a i [[elektron]]a).<ref name=hinshaw20060210/> Unutar [[galaksija]], kao što je naš [[Mliječni put]], čestice se ponegdje nalaze u mnogo većim koncentracijama, gdje se gustoća materije u međuzvjezdanom prostoru kreće od 10<sup>5</sup> do 10<sup>9</sup> atoms/m<sup>3</sup>.<ref name="Liljenzin"/> Smatra se da se [[Sunce]] nalazi unutar Lokalne grupe zvijezda, tako da je gustoća materije u Sunčevom komšiluku približno 10<sup>3</sup> atoma/m<sup>3</sup>.<ref name=science259_5093_327/> Zvijezde se formiraju od gustih oblaka u međuzvjezdanom prostoru, a evolucijski procesi zvijezda rezultirali su konstantnim obogaćivanjem međuzvjezdanog prostora elementima težim od vodika i helija.

Oko 95% barionske materije Mliječnog puta koncentrirana je unutar zvijezda gdje vladaju uslovi koji ne pogoduju atomskoj materiji. Ukupna barionska masa zauzima oko 10% mase galaksije;<ref name="Lequeux"/> dok ostatak otpada na pretpostavljenu [[tamna materija|tamnu materiju]].<ref name=nigel2000/> Ekstremno visoke [[temperatura|temperature]] koje vladaju unutar zvijezda mijenjaju atome tako da postaju u potpunosti ionizirani, to jest ''svi'' elektroni se odvajaju od jezgra. U [[kompaktna zvijezda|kompaktnim zvijezdama]], uz izuzetak njihovih površinskih slojeva, izuzetan pritisak čini nemogućim postojanje elektronskih orbitala.

===Nastanak===
Smatra da su elektroni u Svemiru postojali još od prvih trenutaka nakon [[Veliki prasak|Velikog praska]]. Atomska jezgra formirala su se tokom [[nukleosinteza|nukleosintetskih]] reakcija. Tokom tri minute nukleosinteze nakon Velikog praska nastala je većina atoma [[helij]]a, [[litij]]a i [[deuterij]]a u Svemiru, a možda i nešto atoma [[berilij]]a i [[bor (element)|bora]].<ref name=ns1794_42/><ref name=science267_5195_192/><ref name=hinshaw20051215/>

Sveprisutnost i stabilnost atoma počiva na njihovoj energiji vezivanja, što znači da atom ima nižu energiju nego sistem nepovezanih atomskih jezgara i elektrona. Na mjestima gdje je [[temperatura]] znatno viša od ionizacijskog potencijala, materija postoji u obliku [[Plazma (fizika)|plazme]], plina sastavljenog iz pozitivno nabijenih iona (moguće i ogoljenih jezgara) i elektrona. Kada temperatura spadne ispod ionizacijskog potencijala, atomi postaju statistički povoljni. Atomi (cijeli sa vezanim elektronima) postali su dominantni u odnosu na nabijene čestice tek 380 hiljada godina nakon Velikog praska. Ta epoha nazvana je rekombinacija, kada se [[Svemir]] pri širenju ohladio u dovoljnoj mjeri da su se elektroni počeli vezivati za atomska jezgra.<ref name=abbott20070530/>

Počev od Velikog praska, tokom kojeg nisu nastali atomi [[ugljik]]a niti elementi teži od njega, jezgra atoma su se spajala unutar [[zvijezda]] procesom [[nuklearna fuzija|nuklearne fuzije]] čime su nastajale nove količine elementa [[helij]]a, te (trostrukim alfa procesom) atomi elemenata počev od ugljika do [[željezo|željeza]].<ref name=mnras106_343/> Taj proces naziva se zvjezdana nukleosinteza. Izotopi kao što je [[litij]]-6, kao i određena količina berilija i bora, nastali su svemiru putem procesa spalacije kosmičkim zrakama.<ref name=nature405_656/> Ona se javlja kada visokoenergetski protoni udare u atomska jezgra izbijajući veći broj nukleona iz njega.

Elementi teži od željeza nastali su [[r-proces]]om tokom [[supernova|supernove]] kao i [[s-proces]]om u [[Zvijezda asimptotskog divovskog ogranka|zvijezdama asimptotskog divovskog ogranka]]. Oba ova procesa uključuju zahvatanje neutrona unutar atomskog jezgra.<ref name=mashnik2000/> Elementi kao što je [[olovo]] uglavnom nastaju radioaktivnim raspadom težih elemenata.<ref name=kgs20050504/>

===Zemlja===
Većina atoma, koji sačinjavaju planetu [[Zemlja (planeta)|Zemlju]] i njene stanovnike, bila je prisutna u današnjem obliku u [[maglina|maglini]] koja se urušila iz [[Molekularni oblak|molekularnog oblaka]] i iz koje je nastao današnji [[Sunčev sistem]]. Mali dio atoma na Zemlji rezultat je procesa radioaktivnog raspada te se relativni odnos tih atoma može koristiti za određivanje starosti Zemlje putem radiometrijskog datiranja.<ref name=gs190_1_205/>{{sfn|Manuel|2001|pp=407–430, 511–519}} Većina helija u Zemljinoj kori (oko 99% helija iz plinovitih izvora, što pokazuje i mala rasprostranjenost izotopa helija-3) proizvod je alfa raspada.<ref name=anderson_foulger_meibom2006/> Postoji vrlo malo atoma u tragovima na Zemlji koji nisu bili prisutni u vrijeme njenog nastanka (tj. nisu ''primordijalni'' atomi), a nisu ni rezultat radioaktivnog raspada. Izotop ugljika-14 stalno nastaje u atmosferi djelovanjem kosmičkih zraka.<ref name=pennicott2001/> Neki atomi na Zemlji napravljeni su vještački bilo kao rezultat rada naučnika ili kao nusproizvod u nuklearnim reaktorima ili pri nuklearnim eksplozijama.<ref name=yarris2001/><ref name=pr119_6_2000/> Od svih tranuranijskih elemenata, odnosno elemenata sa atomskim brojevima većim od 92, samo se [[plutonij]] i [[neptunij]] mogu pronaći na Zemlji u prirodnom stanju.<ref name=poston1998/><ref name=cz97_10_522/> Transuranijski elementi imaju radioaktivni "životni vijek" znatno kraći od starosti Zemlje<ref name="Zaider"/> pa su se njihove mjerljive količine već odavno raspale na lakše elemente. Jedan od rijetkih izuzetaka je izotop [[plutonij]]a-244, čije tragove je moguće detektirati u sićušnim uzorcima kosmičke prašine.{{sfn|Manuel|2001|pp=407–430, 511–519}} Prirodni depoziti plutonija i neptunija nastaju zahvatom neutrona u rudama [[uranij]]a.<ref name=ofr_cut/>

Prema određenim procjenama, na Zemlji se nalazi {{val|1.33|e=50}} atoma.<ref name=weisenberger/> Iako postoji vrlo mali broj atoma koji nisu vezani u molekulu, kao što su atomi plemenitih plinova: [[argon]], [[neon]] i [[helij]], 99% atoma u Zemljinoj atmosferi vezano je u obliku molekula poput [[ugljik-dioksid]]a ili dvoatomskih molekula [[kisik]]a i [[dušik]]a. Na površini Zemlje, ogromna većina atoma spojena je u obliku raznih spojeva, uključujući [[voda|vodu]], soli, silikate i okside. Atomi su također spojeni u obliku materijala koji se ne sastoje iz molekula, kao što su kristali ili tečni i čvrsti metali.<ref name=pidwirnyf/><ref name=pnas99_22_13966/> Takva atomska materija gradi umrežene sisteme koji ne posjeduju određenu vrstu konačnog, razdijeljenog rasporeda u vrlo malom obimu, što je karakteristika molekularne materije.<ref name="luins"/>

===Rijetki i teoretski oblici===
====Superteški elementi====
{{Glavni|Transaktinoidni elementi}}
Iako je poznato da su izotopi sa atomskim brojem višim od 82 ([[olovo]]) radioaktivni, neki naučnici špekulišu o postojanju "[[ostrvo stabilnosti|ostrva stabilnosti]]" za neke elemente sa atomskim brojevima iznad 103. Takvi superteški elementi bi mogli imati atomska jezgra koja su relativno stabilna u odnosu na radioaktivni raspad.<ref name=cern28509/> Jedan od mogućih kandidata za stabilni superteški atom jeste [[unbiheksij]], koji bi trebao imati 126&nbsp;protona i 184&nbsp;neutrona.<ref name=cen84_10_19/>

====Egzotična materija====
Svaka čestica materija ima odgovarajuću česticu [[antimaterija|antimaterije]] sa suprotnim električnim nabojem. Prema tome, [[pozitron]] je pozitivni naelektrisani antielektron dok je [[antiproton]] negativno nabijeni ekvivalent protonu. Prema pretpostavkama, kada se čestice obične materije i antimaterije dodirnu, one poništavaju jedna drugu. Iz tog razloga, zajedno sa neravnotežom između broja čestice materije i antimaterije, antimaterija je vrlo rijetka u svemiru. Konkretni razlozi za ovu neravnotežu još uvijek nisu u potpunosti shvaćeni, mada teorije [[bariogeneza|bariogeneze]] nude određena objašnjenja. Kao rezultat te pojave, u prirodi još nisu otkriveni atomi antimaterije.<ref name=koppes1999/><ref name=cromie20010816/> Međutim, u laboratoriji [[CERN]] u [[Ženeva|Ženevi]] 1996. godine sintetiziran je antimaterijski ekvivalent atomu vodika (antivodik, antihidrogen).<ref name=nature419_6906_439/><ref name=BBC20021030/>

Druge egzotične vrste atoma napravljene su zamjenom jednog od protona, neutrona ili elektrona sa drugim česticama iste vrste naelektrisanja. Naprimjer, elektron se može zamijeniti mnogo masivnijom česticom, [[mion]]om, pri čemu nastaje [[mionski atom]]. Takve vrste atoma se mogu koristiti za istraživanje osnovnih pretpostavki fizike.<ref name=ns1728_77/><ref name=psT112_1_20/><ref name=ripin1998/>

== Napomena ==
<references group="note"/>

==Izvori==
* {{cite book|last=Manuel|first=Oliver|year=2001|title=Origin of Elements in the Solar System: Implications of Post-1957 Observations|publisher=Springer|isbn=978-0-306-46562-8
|oclc=228374906|ref=harv}}
* {{cite book|author=Oliver Manuel|title=Origin of Elements in the Solar System: Implications of Post-1957 Observations|publisher=Springer|year=2001|isbn=978-0-306-46562-8|oclc=228374906|ref=refManuel2001}}
* {{cite book|author=Andrew G. van Melsen|title=From Atomos to Atom: The History of the Concept Atom|publisher=Dover Publications|year=2004|isbn=0-486-49584-1|translator=Henry J. Koren|ref=refMelsen1952|orig-year=1952}}
* {{cite book|author=J.P. Millington|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.30924/|title=John Dalton|publisher=J. M. Dent & Co. (London); E. P. Dutton & Co. (New York)|year=1906|ref=refMillington1906}}
* {{cite book|author1=Charles H. Holbrow|title=Modern Introductory Physics|author2=James N. Lloyd|author3=Joseph C. Amato|author4=Enrique Galvez|author5=M. Elizabeth Parks|publisher=Springer Science & Business Media|year=2010|isbn=978-0-387-79079-4|ref=refHolbrowEtAl2010}}
* {{cite book|author=John Dalton|url=https://library.si.edu/digital-library/book/newsystemofchemi12dalt|title=A New System of Chemical Philosophy vol. 1|year=1808|ref=refDalton1808}}
* {{cite book|author=John Dalton|url=https://library.si.edu/digital-library/book/newsystemofchemi21dalt|title=A New System of Chemical Philosophy vol. 2|year=1817|ref=refDalton1817}}
* {{cite book|author=John L. Heilbron|title=Ernest Rutherford and the Explosion of Atoms|url=https://archive.org/details/ernestrutherford0000heil|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2003|isbn=0-19-512378-6|ref=refHeilbron2003}}
* {{cite book|author=Jaume Navarro|title=A History of the Electron: J. J. and G. P. Thomson|publisher=Cambridge University Press|year=2012|isbn=978-1-107-00522-8|ref=refNavarro2012}}
* {{cite book|author=Bernard Pullman|title=The Atom in the History of Human Thought|url=https://archive.org/details/atominhistoryofh0000pull|publisher=Oxford University Press|year=1998|isbn=0-19-511447-7|translator=Axel Reisinger|ref=refPullman1998}}
* {{cite book|last=Gangopadhyaya|first=Mrinalkanti|title=Indian Atomism: History and Sources|publisher=Humanities Press|year=1981|isbn=978-0-391-02177-8|location=Atlantic Highlands, New Jersey|oclc=10916778}}
* {{cite book|last=Iannone|first=A. Pablo|title=Dictionary of World Philosophy|url=https://archive.org/details/dictionaryofworl0000iann|publisher=Routledge|year=2001|isbn=978-0-415-17995-9|oclc=44541769}}
* {{cite book|last=King|first=Richard|title=Indian philosophy: an introduction to Hindu and Buddhist thought|publisher=Edinburgh University Press|year=1999|isbn=978-0-7486-0954-3}}
* {{cite book|last=McEvilley|first=Thomas|title=The shape of ancient thought: comparative studies in Greek and Indian philosophies|url=https://archive.org/details/liang.shapeofancientth0001mcev|publisher=Allworth Press|year=2002|isbn=978-1-58115-203-6}}
* {{cite book|last=Siegfried|first=Robert|title=From Elements to Atoms: A History of Chemical Composition|publisher=DIANE|year=2002|isbn=978-0-87169-924-4|oclc=186607849}}
* {{cite book|last=Teresi|first=Dick|url=https://books.google.com/books?id=pheL_ubbXD0C|title=Lost Discoveries: The Ancient Roots of Modern Science|publisher=Simon & Schuster|year=2003|isbn=978-0-7432-4379-7|pages=213–214|access-date=25. 10. 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200804145606/https://books.google.com/books?id=pheL_ubbXD0C|archive-date=4. 8. 2020|url-status=live}}
* {{cite book|last=Wurtz|first=Charles Adolphe|title=The Atomic Theory|url=https://archive.org/details/atomictheory02wurtgoog|publisher=D. Appleton and company|year=1881|isbn=978-0-559-43636-9|location=New York}}

== Reference ==
{{refspisak|2|refs=
<ref name=ns1728_77>{{cite journal|author=Barrett Roger|title=The Strange World of the Exotic Atom |journal=New Scientist |year=1990 |issue=1728 |pages=77–115 |url=http://media.newscientist.com/article/mg12717284.600-the-strange-world-of-the-exotic-atom-physicists-can-nowmake-atoms-and-molecules-containing-negative-particles-other-than-electronsand-use-them-not-just-to-test-theories-but-also-to-fight-cancer-.html |access-date=4. 1. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071221164440/http://media.newscientist.com/article/mg12717284.600-the-strange-world-of-the-exotic-atom-physicists-can-nowmake-atoms-and-molecules-containing-negative-particles-other-than-electronsand-use-them-not-just-to-test-theories-but-also-to-fight-cancer-.html |archive-date=21. 12. 2007}}</ref>
<ref name=psT112_1_20>{{cite journal |author=Indelicato Paul|title=Exotic Atoms|journal=Physica Scripta|year=2004|volume=T112 |issue=1|pages=20–26 |doi=10.1238/Physica.Topical.112a00020 |arxiv = physics/0409058 |bibcode = 2004PhST..112...20I |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00002825}}</ref>
<ref name=ripin1998>{{cite web |author=Ripin Barrett H.|date=1. 7. 1998|url=http://www.aps.org/publications/apsnews/199807/experiment.cfm.html |archive-url=https://archive.today/20120723135110/http://www.aps.org/publications/apsnews/199807/experiment.cfm.html  |archive-date=23. 7. 2012|title=Recent Experiments on Exotic Atoms |publisher=Američko fizičko društvo|access-date=15. 2. 2008}}</ref>
<ref name=nature419_6906_439>{{cite journal |author=Hijmans Tom W.|title=Particle physics: Cold antihydrogen |journal=Nature|year=2002|volume=419 |pages=439–440|doi=10.1038/419439a|pmid=12368837 |issue=6906 |bibcode = 2002Natur.419..439H}}</ref>
<ref name=BBC20021030>{{cite news |author=urednici|date=30. 10. 2002|title=Researchers 'look inside' antimatter|work=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2375717.stm |access-date=14. 1. 2008}}</ref>
<ref name=koppes1999>{{cite news |author=Koppes Steve|date=1. 3. 1999|title=Fermilab Physicists Find New Matter-Antimatter Asymmetry |publisher=Univerzitet u Chicagu |url=http://www-news.uchicago.edu/releases/99/990301.ktev.shtml |access-date=14. 1. 2008}}</ref>
<ref name=cromie20010816>{{cite web |author=Cromie William J.|date=16. 8. 2001|title=A lifetime of trillionths of a second: Scientists explore antimatter |website=Glasilo Univerziteta Harvard|url=http://news.harvard.edu/gazette/2001/08.16/antimatter.html |access-date=14. 1. 2008}}</ref>
<ref name=cen84_10_19>{{cite journal |author=Jacoby Mitch |title=As-yet-unsynthesized superheavy atom should form a stable diatomic molecule with fluorine |journal=Chemical & Engineering News|year=2006|volume=84|issue=10|page=19 |doi=10.1021/cen-v084n010.p019a}}</ref>
<ref name=cern28509>{{cite journal |title=Second postcard from the island of stability |author=anonimni autor|journal=CERN Courier |date=2. 10. 2001 |url=http://cerncourier.com/cws/article/cern/28509 |access-date=14. 1. 2008| archive-url= https://web.archive.org/web/20080203031237/http://cerncourier.com/cws/article/cern/28509|archive-date= 3. 2. 2008|url-status=live}}</ref>
<ref name="luins">{{cite book|author=Pauling Linus|year=1960|title=The Nature of the Chemical Bond|url=https://archive.org/details/natureofchemical0000paul_3ed|publisher=Cornell University Press|isbn=978-0-8014-0333-0|oclc=17518275|pages=[https://archive.org/details/natureofchemical0000paul_3ed/page/5 5]–10}}</ref>
<ref name=pidwirnyf>{{cite web |author=Pidwirny Michael |url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/contents.html |title=Fundamentals of Physical Geography |publisher=University of British Columbia Okanagan |access-date=16. 1. 2008| archive-url= https://web.archive.org/web/20080121080709/http://www.physicalgeography.net/fundamentals/contents.html|archive-date=21. 1. 2008|url-status=live}}</ref>
<ref name=pnas99_22_13966>{{cite journal |author=Anderson Don L.|title=The inner inner core of Earth |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|year=2002|volume=99|issue=22|pages=13966–13968 |doi=10.1073/pnas.232565899 |pmid=12391308 |pmc=137819|bibcode = 2002PNAS...9913966A}}</ref>
<ref name=weisenberger>{{cite web |author=Weisenberger Drew |url=http://education.jlab.org/qa/mathatom_05.html |title=How many atoms are there in the world? |publisher=Jefferson Lab |access-date=16. 1. 2008}}</ref>
<ref name=ofr_cut>{{cite web|url=http://www.oklo.curtin.edu.au/index.cfm |title=Oklo Fossil Reactors |publisher=Curtin University of Technology |access-date=15. 1. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071218194159/http://www.oklo.curtin.edu.au/index.cfm |archive-date=18. 12. 2007 }}</ref>
<ref name="Zaider">{{cite book|author=Zaider Marco; Rossi Harald H.|year=2001|title=Radiation Science for Physicians and Public Health Workers|url=https://archive.org/details/radiationscience0000zaid|publisher=Springer|isbn=978-0-306-46403-4|oclc=44110319|page=[https://archive.org/details/radiationscience0000zaid/page/17 17]}}</ref>
<ref name=poston1998>{{cite magazine |author=Poston Sr.; John W. |date=23. 3. 1998|title=Do transuranic elements such as plutonium ever occur naturally? |magazine=Scientific American |url=http://www.scientificamerican.com/article/do-transuranic-elements-s/}}</ref>
<ref name=cz97_10_522>{{cite journal |author=Keller C |title=Natural occurrence of lanthanides, actinides, and superheavy elements |journal=Chemiker Zeitung |year=1973|volume=97|issue=10|pages=522–530 |osti=4353086}}</ref>
<ref name=yarris2001>{{cite news |author=Yarris Lynn |date=27. 7. 2001|title=New Superheavy Elements 118 and 116 Discovered at Berkeley Lab |publisher=Berkeley Lab |url=http://enews.lbl.gov/Science-Articles/Archive/elements-116-118.html |access-date=14. 1. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080109103538/http://enews.lbl.gov/Science-Articles/Archive/elements-116-118.html |archive-date=9. 1. 2008}}</ref>
<ref name=pr119_6_2000>{{cite journal |author=Diamond, H |year=1960 |title=Heavy Isotope Abundances in Mike Thermonuclear Device |url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1960-09-15_119_6/page/n198 |journal=Physical Review|volume=119 |issue=6 |pages=2000–2004 |doi=10.1103/PhysRev.119.2000 |bibcode = 1960PhRv..119.2000D}}</ref>
<ref name=pennicott2001>{{cite news |author=Pennicott Katie|date=10. 5. 2001|title=Carbon clock could show the wrong time |publisher=PhysicsWeb |url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2676 |access-date=14. 1. 2008| archive-url= https://web.archive.org/web/20071215103132/http://physicsworld.com/cws/article/news/2676| archive-date= 15. 12. 2007|url-status=live}}</ref>
<ref name=anderson_foulger_meibom2006>{{cite web |author=Anderson Don L.; Foulger, G.R.; Meibom, Anders |date=2. 9. 2006 |url=http://www.mantleplumes.org/HeliumFundamentals.html |title=Helium: Fundamental models |publisher=MantlePlumes.org |access-date=14. 1. 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070208194933/http://www.mantleplumes.org/HeliumFundamentals.html |archive-date=8. 2. 2007 |url-status=dead }}</ref>
<ref name=gs190_1_205>{{cite journal|author=Dalrymple G. Brent |title=The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved |journal=Geological Society, London, Special Publications |year=2001|volume=190 |issue=1|pages=205–221 |doi=10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14 |url=http://sp.lyellcollection.org/cgi/content/abstract/190/1/205 |access-date=14. 1. 2008|bibcode = 2001GSLSP.190..205D}}</ref>
<ref name=kgs20050504>{{cite web |author=Geološki zavod Kansasa|date=4. 5. 2005|title=Age of the Earth |url=http://www.kgs.ku.edu/Extension/geotopics/earth_age.html |publisher=Univerzitet Kansasa|access-date=14. 1. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080705052359/http://www.kgs.ku.edu/Extension/geotopics/earth_age.html |archive-date=5. 7. 2008}}</ref>
<ref name=mashnik2000>{{cite arXiv |author=Mashnik Stepan G. |title=On Solar System and Cosmic Rays Nucleosynthesis and Spallation Processes |year=2000 |arxiv=astro-ph/0008382}}</ref>
<ref name=mnras106_343>{{cite journal |title=The synthesis of the elements from hydrogen |author=F. Hoyle|journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=106|issue=5 |pages=343–383|year=1946 |bibcode=1946MNRAS.106..343H |doi=10.1093/mnras/106.5.343}}</ref>
<ref name=nature405_656>{{cite journal|author=Knauth D.C.; Lambert David L.; Crane P.|title=Newly synthesized lithium in the interstellar medium |journal=Nature|year=2000|volume=405|pages=656–658 |doi=10.1038/35015028|pmid=10864316|issue=6787|bibcode = 2000Natur.405..656K}}</ref>
<ref name=abbott20070530>{{cite web|author=Abbott Brian|date=30. 5. 2007|url=http://www.haydenplanetarium.org/universe/duguide/exgg_wmap.php |title=Microwave (WMAP) All-Sky Survey |publisher=Hayden Planetarium |access-date=13. 1. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130213023246/http://www.haydenplanetarium.org/universe/duguide/exgg_wmap.php |archive-date=13. 2. 2013}}</ref>
<ref name=hinshaw20051215>{{cite web|author=Hinshaw Gary|date=15. 12. 2005|url=http://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101bbtest2.html|title=Tests of the Big Bang: The Light Elements|publisher=NASA/WMAP|access-date=13. 1. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080117021252/http://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101bbtest2.html|archive-date=17. 1. 2008|url-status=dead}}</ref>
<ref name=science267_5195_192>{{cite journal |author=Copi Craig J.; Schramm DN; Turner MS|year=1995|title=Big-Bang Nucleosynthesis and the Baryon Density of the Universe |journal=Science|volume=267|issue=5195|pages=192–199|doi = 10.1126/science.7809624 |pmid=7809624 |arxiv = astro-ph/9407006 |bibcode = 1995Sci...267..192C|url=http://cds.cern.ch/record/265576}}</ref>
<ref name=ns1794_42>{{cite journal|author=Croswell Ken |title=Boron, bumps and the Big Bang: Was matter spread evenly when the Universe began? Perhaps not; the clues lie in the creation of the lighter elements such as boron and beryllium |journal=New Scientist |year=1991 |issue=1794 |page=42 |url=https://www.newscientist.com/article/mg13217944.700-boron-bumps-and-the-big-bang-was-matter-spread-evenly-whenthe-universe-began-perhaps-not-the-clues-lie-in-the-creation-of-thelighter-elements-such-as-boron-and-beryllium.html |access-date=14. 1. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080207065342/http://space.newscientist.com/article/mg13217944.700-boron-bumps-and-the-big-bang-was-matter-spread-evenly-whenthe-universe-began-perhaps-not-the-clues-lie-in-the-creation-of-thelighter-elements-such-as-boron-and-beryllium.html |archive-date=7. 2. 2008 }}</ref>
<ref name=nigel2000>{{cite web|author=Nigel Smith|date=6. 1. 2000|url=http://physicsworld.com/cws/article/print/809 |title=The search for dark matter |publisher=Physics World|access-date=14. 2. 2008|archive-url= https://web.archive.org/web/20080216185952/http://physicsworld.com/cws/article/print/809|archive-date=16. 2. 2008|url-status=live}}</ref>
<ref name=science259_5093_327>{{cite journal|author=Davidsen Arthur F.|title=Far-Ultraviolet Astronomy on the Astro-1 Space Shuttle Mission |journal=Science|year=1993|volume=259 |issue=5093|pages=327–334 |doi=10.1126/science.259.5093.327 |pmid=17832344|bibcode = 1993Sci...259..327D}}</ref>
<ref name=hinshaw20060210>{{cite web|author=Hinshaw Gary|date=10. 2. 2006|url=http://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101matter.html|title=What is the Universe Made Of?|publisher=NASA/WMAP|access-date=7. 1. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20071231143948/http://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101matter.html|archive-date=31. 12. 2007|url-status=dead}}</ref>
<ref name="Lequeux">{{cite book|author=Lequeux James|year=2005|title=The Interstellar Medium|url=https://archive.org/details/interstellarmedi0000lequ|publisher=Springer|isbn=978-3-540-21326-0|oclc=133157789|page=[https://archive.org/details/interstellarmedi0000lequ/page/4 4]}}</ref>
<ref name="Liljenzin">{{cite book|author=Choppin Gregory R.; Liljenzin Jan-Olov; Rydberg Jan|year=2001|title=Radiochemistry and Nuclear Chemistry|publisher=Elsevier|isbn=978-0-7506-7463-8|oclc=162592180|page=441}}</ref>
<ref name=winter2007>{{cite web|author=Winter Mark|year=2007|url=http://www.webelements.com/webelements/elements/text/He/hist.html |title=Helium|publisher=WebElements |access-date=3. 1. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20071230182148/http://www.webelements.com/webelements/elements/text/He/hist.html| archive-date=30. 12. 2007|url-status=live}}</ref>
<ref name=sab53_13_1739>{{cite journal|author=N. Jakubowski; Moens Luc; Vanhaecke Frank|title = Sector field mass spectrometers in ICP-MS|journal = Spectrochimica Acta Part B: Atomic Spectroscopy |volume = 53|issue = 13|year = 1998|doi=10.1016/S0584-8547(98)00222-5|pages = 1739–1763|bibcode = 1998AcSpe..53.1739J}}</ref>
<ref name=rsi39_1_83>{{cite journal|author=Müller Erwin W.; Panitz John A.; McLane S. Brooks|year=1968 |title=The Atom-Probe Field Ion Microscope |journal=Review of Scientific Instruments|volume=39 |issue=1 |pages=83–86 |doi=10.1063/1.1683116|bibcode = 1968RScI...39...83M }}</ref>
<ref name=lochner2007>{{cite web|author=Lochner Jim; Gibb, Meredith; Newman, Phil|date=30. 4. 2007|url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/how_l1/spectral_what.html |title=What Do Spectra Tell Us? |publisher=NASA/Goddard svemirski centar|access-date=3. 1. 2008|archive-url= https://web.archive.org/web/20080116035542/http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/how_l1/spectral_what.html| archive-date=16. 1. 2008|url-status=live}}</ref>
<ref name=nf_physics1986>{{cite web |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1986/index.html |title=The Nobel Prize in Physics 1986 |publisher=Nobelova fondacija|access-date=11. 1. 2008}}</ref>
<ref name=jacox1997>{{cite web |author=Jacox Marilyn; Gadzuk, J. William |url=http://physics.nist.gov/GenInt/STM/stm.html |title=Scanning Tunneling Microscope |publisher=Nacionalni institut za standarde i tehnologiju SAD|date=1. 11. 1997|access-date=11. 1. 2008|archive-url= https://web.archive.org/web/20080107133132/http://physics.nist.gov/GenInt/STM/stm.html| archive-date=7. 1. 2008}}</ref>
<ref name="Goodstein">{{cite book|author=Goodstein David L.|year=2002|title=States of Matter|url=https://archive.org/details/statesofmatter0000good_e2n5|publisher=Courier Dover Publications|isbn=978-0-13-843557-8|pages=[https://archive.org/details/statesofmatter0000good_e2n5/page/436 436]–438}}</ref>
<ref name=colton_fyffe1999>{{cite web|author=Colton Imogen; Fyffe, Jeanette|date=3. 2. 1999|url=http://www.ph.unimelb.edu.au/~ywong/poster/articles/bec.html |title=Super Atoms from Bose-Einstein Condensation |publisher=Univerzitet Melbournea|access-date=6. 2. 2008|archive-url = https://web.archive.org/web/20070829200820/http://www.ph.unimelb.edu.au/~ywong/poster/articles/bec.html|archive-date=29. 8. 2007}}</ref>
<ref name=nist_bec>{{cite news|author=urednici|date=9. 10. 2001|title=Bose-Einstein Condensate: A New Form of Matter |publisher=National Institute of Standards and Technology |url=https://www.nist.gov/public_affairs/releases/bec_background.cfm |access-date=16. 1. 2008|archive-url= https://web.archive.org/web/20080103192918/https://www.nist.gov/public_affairs/releases/BEC_background.htm|archive-date=3. 1. 2008|url-status=live}}</ref>
<ref name="myers">{{cite book|author=Myers Richard|year=2003|title=The Basics of Chemistry|url=https://archive.org/details/basicsofchemistr0000myer_e0r6|publisher=Greenwood Press|isbn=978-0-313-31664-7|oclc=50164580|page=[https://archive.org/details/basicsofchemistr0000myer_e0r6/page/85 85]}}</ref>
<ref name=pu49_7_719>{{cite journal|author=Brazhkin Vadim V.|title=Metastable phases, phase transformations, and phase diagrams in physics and chemistry |journal=Physics-Uspekhi |year=2006|volume=49|issue=7|pages=719–724|doi=10.1070/PU2006v049n07ABEH006013|bibcode=2006PhyU...49..719B}}</ref>
<ref name=husted20031211>{{cite web|author=Husted Robert|date=11. 12. 2003|url=http://periodic.lanl.gov/default.htm|title=Periodic Table of the Elements|publisher=Nacionalna laboratorija Los Alamos|access-date=11. 1. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080110103232/http://periodic.lanl.gov/default.htm|archive-date=10. 1. 2008|url-status=dead}}</ref>
<ref name=baum2003>{{cite magazine |author=Rudy Baum|year=2003 |url=http://pubs.acs.org/cen/80th/elements.html |title=It's Elemental: The Periodic Table |magazine=Chemical & Engineering News |access-date=11. 1. 2008}}</ref>
<ref name=chemguide>{{cite web |url=http://www.chemguide.co.uk/atoms/bonding/covalent.html |title=Covalent bonding – Single bonds |publisher=chemguide |year=2000}}</ref>
<ref name=reusch20070716>{{cite web|author=Reusch William |date=16. 7. 2007|url=http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/intro1.htm |title=Virtual Textbook of Organic Chemistry |publisher=Michigan State University |access-date=11. 1. 2008  |archive-url=https://web.archive.org/web/20071029211245/http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/intro1.htm |archive-date=29. 10. 2007}}</ref>
<ref name=watkins_sjsu>{{cite web |author=Watkins Thayer |url=http://www.sjsu.edu/faculty/watkins/stimem.htm |title=Coherence in Stimulated Emission |publisher=San José State University |access-date=23. 12. 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080112234014/http://www.sjsu.edu/faculty/watkins/stimem.htm |archive-date=12. 1. 2008 |url-status=dead }}</ref>
<ref name="Beyer">{{cite book|author=Beyer H.F.; Shevelko V.P.|year=2003|title=Introduction to the Physics of Highly Charged Ions|publisher=CRC Press|isbn=978-0-7503-0481-8
|oclc=47150433|pages=232–236}}</ref>
<ref name=weiss2001>{{cite web |author=Weiss Michael |year=2001 |url=http://math.ucr.edu/home/baez/spin/node8.html |title=The Zeeman Effect |publisher=University of California-Riverside |access-date=6. 2. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080202143147/http://math.ucr.edu/home/baez/spin/node8.html |archive-date=2. 2. 2008 |url-status=dead }}</ref>
<ref name=fitzpatrick20070216>{{cite web |author=Fitzpatrick Richard |date=16. 2. 2007|url=http://farside.ph.utexas.edu/teaching/qm/lectures/node55.html |title=Fine structure |publisher=University of Texas at Austin |access-date=14. 2. 2008}}</ref>
<ref name=avogadro>{{cite web|url=http://www.avogadro.co.uk/light/bohr/spectra.htm |title=Atomic Emission Spectra – Origin of Spectral Lines |publisher=Avogadro Web Site |access-date=10. 8. 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060228231025/http://www.avogadro.co.uk/light/bohr/spectra.htm |archive-date=28. 2. 2006}}</ref>
<ref name=martin2007>{{cite web|author=Martin W.C.; Wiese, W.L.|date=1. 5. 2007|url=http://physics.nist.gov/Pubs/AtSpec/ |title=Atomic Spectroscopy: A Compendium of Basic Ideas, Notation, Data, and Formulas |publisher=National Institute of Standards and Technology |access-date=8. 1. 2007| archive-url= https://web.archive.org/web/20070208113156/http://physics.nist.gov/Pubs/AtSpec/| archive-date=8. 2. 2007|url-status=live}}</ref>
<ref name="Fowles1989">{{cite book|author=Fowles Grant R.|year=1989|title=Introduction to Modern Optics|publisher=Courier Dover Publications|isbn=978-0-486-65957-2|oclc=18834711|pages=227–233}}</ref> 
<ref name=zeghbroeck1998>{{cite web|author=Zeghbroeck Bart J. Van|year=1998|url=http://physics.ship.edu/~mrc/pfs/308/semicon_book/eband2.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20050115030639/http://physics.ship.edu/~mrc/pfs/308/semicon_book/eband2.htm|archive-date=15. 1. 2005|title=Energy levels |publisher=Shippensburg University|access-date=23. 12. 2007}}</ref>
<ref name=yarris1997>{{cite journal|author=Yarris Lynn|title=Talking Pictures|journal=Berkeley Lab Research Review|date=1. 4. 1997|url=http://www.lbl.gov/Science-Articles/Research-Review/Magazine/1997/story1.html|access-date=9. 1. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080113104939/http://www.lbl.gov/Science-Articles/Research-Review/Magazine/1997/story1.html|archive-date=13. 1. 2008|url-status=dead}}</ref>
<ref name="Liang">{{cite book|author=Liang Z.-P.; Haacke E.M.|editor=Webster, J.G.|year=1999|volume=2|title=Encyclopedia of Electrical and Electronics Engineering: Magnetic Resonance Imaging|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-471-13946-1|pages=412–426}}</ref>
<ref name=schroeder2>{{cite web |author=Schroeder Paul A.|date=25. 2. 2000|url=http://www.gly.uga.edu/schroeder/geol3010/magnetics.html |title=Magnetic Properties |publisher=Univerzitet Georgije|access-date=7. 1. 2007 |archive-url = https://web.archive.org/web/20070429150216/http://www.gly.uga.edu/schroeder/geol3010/magnetics.html |archive-date=29. 4. 2007}}</ref>
<ref name=hornak2006>{{cite web |author=Hornak J.P.|year=2006 |url=http://www.cis.rit.edu/htbooks/nmr/chap-3/chap-3.htm |title=Chapter 3: Spin Physics|website=The Basics of NMR |publisher=Rochester Institute of Technology |access-date=7. 1. 2007| archive-url= https://web.archive.org/web/20070203044312/http://www.cis.rit.edu/htbooks/nmr/chap-3/chap-3.htm|archive-date= 3. 2. 2007}}</ref>
<ref name=goebel20070901>{{cite web |author=Goebel Greg |date=1. 9. 2007|url=http://www.vectorsite.net/tpqm_04.html |title=<nowiki>[4.3]</nowiki> Magnetic Properties of the Atom |website=Elementary Quantum Physics |publisher=In The Public Domain website |access-date=7. 1. 2007|archive-url=https://www.webcitation.org/616Q7pLdl?url=http://www.vectorsite.net/tpqm_04.html |archive-date=21. 8. 2011 }}</ref>
<ref name=firestone20000522>{{cite web|author=Firestone Richard B. |date=22. 5. 2000|url=http://isotopes.lbl.gov/education/decmode.html |title=Radioactive Decay Modes |publisher=Berkeley Laboratory |access-date=7. 1. 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060929111801/http://isotopes.lbl.gov/education/decmode.html |archive-date=29. 9. 2006}}</ref>
<ref name="Annunziata">{{cite book|author=L'Annunziata Michael F.|year=2003|title=Handbook of Radioactivity Analysis|url=https://archive.org/details/handbookradioact00lann|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-436603-9
|oclc=16212955|pages=[https://archive.org/details/handbookradioact00lann/page/n22 3]–56}}</ref>
<ref name=splung>{{cite web |url=http://www.splung.com/content/sid/5/page/radioactivity |title=Radioactivity |publisher=Splung.com |access-date=19. 12. 2007| archive-url= https://web.archive.org/web/20071204135150/http://www.splung.com/content/sid/5/page/radioactivity| archive-date= 4. 12. 2007}}</ref>
<ref name="rey">{{cite book|author=Feynman Richard|year=1995|title=Six Easy Pieces|publisher=The Penguin Group|isbn=978-0-14-027666-4|oclc=40499574|page=5}}</ref>
<ref name="Padillaa">{{cite book|author=Padilla Michael J.; Miaoulis, Ioannis; Cyr, Martha|year = 2002|title = Prentice Hall Science Explorer: Chemical Building Blocks |publisher = Prentice-Hall, Inc. |location = Upper Saddle River, New Jersey |isbn = 978-0-13-054091-1 |oclc=47925884|page=32}}</ref>
<ref name=osu2007>{{cite web |author=urednici|year=2007|url=http://oregonstate.edu/terra/2007/02/small-miracles/|title=Small Miracles: Harnessing nanotechnology|publisher=Oregon State University |access-date=7. 1. 2007}}</ref>
<ref name=pssb2008>{{cite journal | author = Birkholz, M.; Rudert, R.|title = Interatomic distances in pyrite-structure disulfides – a case for ellipsoidal modeling of sulfur ions| journal = Physica Status Solidi B | volume = 245 |issue= 9 | pages = 1858–1864 | year = 2008 | doi = 10.1002/pssb.200879532 | url=https://www.researchgate.net/publication/242536174 | bibcode=2008PSSBR.245.1858B}}</ref>
<ref name=mdpi2014>{{cite journal | author = Birkholz, M. | title = Modeling the Shape of Ions in Pyrite-Type Crystals| journal = Crystals | volume = 4 | issue = 3| pages = 390–403 | year = 2014 | doi = 10.3390/cryst4030390}}</ref>
<ref name=ZPB1995a>{{cite journal|author=Birkholz, Mario|title = Crystal-field induced dipoles in heteropolar crystals – I. concept | journal = Z. Phys. B | volume = 96 | issue = 3 | pages = 325–332 | year = 1995 | doi = 10.1007/BF01313054 |bibcode = 1995ZPhyB..96..325B | url=https://www.researchgate.net/publication/227050494}}</ref>
<ref name=Bethe1929>{{cite journal|author= Bethe, Hans|title = Termaufspaltung in Kristallen|journal = Annalen der Physik|volume = 3|issue = 2|pages = 133–208|year = 1929|doi = 10.1002/andp.19293950202|bibcode = 1929AnP...395..133B}}</ref>
<ref name=dong1998>{{cite web|author=Dong Judy|year=1998 |url=http://hypertextbook.com/facts/MichaelPhillip.shtml|title=Diameter of an Atom|publisher=The Physics Factbook|access-date=19. 11. 2007| archive-url= https://web.archive.org/web/20071104160920/http://hypertextbook.com/facts/MichaelPhillip.shtml| archive-date= 4. 11. 2007|url-status=live}}</ref>
<ref name=aca32_5_751>{{cite journal|author = Shannon R.D. |title=Revised effective ionic radii and systematic studies of interatomic distances in halides and chalcogenides|journal=Acta Crystallographica A|year=1976|volume=32 |issue = 5 |pages=751–767|doi=10.1107/S0567739476001551|bibcode = 1976AcCrA..32..751S}}</ref>
<ref name=Ghosh02>{{cite journal | author = Ghosh, D.C.; Biswas, R. | title = Theoretical calculation of Absolute Radii of Atoms and Ions. Part 1. The Atomic Radii | journal = Int. J. Mol. Sci. | volume = 3 |issue= 11 | pages = 87–113 | year = 2002 | doi=10.3390/i3020087}}</ref>
<ref name="Zumdahl">{{cite book|author=Zumdahl Steven S.|year=2002|title=Introductory Chemistry: A Foundation|edition=5|publisher=Houghton Mifflin |url=http://college.hmco.com/chemistry/intro/zumdahl/intro_chemistry/5e/students/protected/periodictables/pt/pt/pt_ar5.html |access-date=5. 2. 2008|isbn=978-0-618-34342-3
|oclc=173081482| archive-url= https://web.archive.org/web/20080304155935/http://college.hmco.com/chemistry/intro/zumdahl/intro_chemistry/5e/students/protected/periodictables/pt/pt/pt_ar5.html| archive-date= 4. 3. 2008|url-status=live}}</ref>
<ref name=audi2003>{{cite journal|author=Audi G.; Wapstra A.H.; Thibault C.|title=The Ame2003 atomic mass evaluation (II)|journal=Nuclear Physics A|year=2003|volume=729|issue=1|pages=337–676|url=http://amdc.in2p3.fr/masstables/Ame2003/Ame2003b.pdf|doi=10.1016/j.nuclphysa.2003.11.003|bibcode=2003NuPhA.729..337A|access-date=10. 6. 2019|archive-date=16. 10. 2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20051016185841/http://amdc.in2p3.fr/masstables/Ame2003/Ame2003b.pdf|url-status=dead}}</ref>
<ref name=nist_wc>{{cite web|url=http://physics.nist.gov/cgi-bin/Compositions/stand_alone.pl?ele=&ascii=html&isotype=some|title=Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements|publisher=NIST|access-date=4. 1. 2007| archive-url= https://web.archive.org/web/20061231212733/http://physics.nist.gov/cgi-bin/Compositions/stand_alone.pl?ele=&ascii=html&isotype=some| archive-date=31. 12. 2006|url-status=live}}</ref>
<ref name=chieh2001>{{cite web|author=Chieh Chung|date=22. 1. 2001|url=http://www.science.uwaterloo.ca/~cchieh/cact/nuctek/nuclideunstable.html|title=Nuclide Stability|publisher=University of Waterloo|access-date=4. 1. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070830110015/http://www.science.uwaterloo.ca/~cchieh/cact/nuctek/nuclideunstable.html|archive-date=30. 8. 2007}}</ref>
<ref name=iupac>{{cite book|author=Mills Ian; Cvitaš, Tomislav; Homann, Klaus; Kallay, Nikola; Kuchitsu, Kozo|title=Quantities, Units and Symbols in Physical Chemistry|publisher=IUPAC|location=Oxford|edition=2|year=1993|isbn=978-0-632-03583-0|oclc=27011505|url=https://archive.org/details/quantitiesunitss0000unse/page/70|page=[https://archive.org/details/quantitiesunitss0000unse/page/70 70]}}</ref>
<ref name=CRC>David R. Lide (ur.): ''CRC Handbook'', 83. izd, CRC Press, 2002. {{ISBN|978-0849304835}}</ref>
<ref name=tuli2005>{{cite web|author=Jagdish K. Tuli|date=1. 4. 2005|title=Nuclear Wallet Cards|publisher=Nacionalni centar za nuklearne podatke, Nacionalna laboratorija Brookhaven|url=http://nucleus.iaea.org/CIR/CIR/NuclearWalletCards.html|access-date=16. 4. 2011}}</ref>
<ref name=lidsay20000730>{{cite web|author=Lindsay Don|date=30. 7. 2000|url=http://www.don-lindsay-archive.org/creation/isotope_list.html|title=Radioactives Missing From The Earth|publisher=Don Lindsay Archive|access-date=23. 5. 2007| archive-url= https://web.archive.org/web/20070428225550/http://www.don-lindsay-archive.org/creation/isotope_list.html| archive-date= 28. 4. 2007|url-status=live}}</ref>
<ref name=dume20030423>{{cite news|author=Dumé Belle|date=23. 4. 2003|title=Bismuth breaks half-life record for alpha decay|publisher=Physics World|url=http://physicsworld.com/cws/article/news/17319|archive-date =14. 12. 2007| archive-url= https://web.archive.org/web/20071214151450/http://physicsworld.com/cws/article/news/17319|access-date=14. 12. 2007|url-status=live}}</ref>
<ref name=weiss20061017>{{cite news|author=Weiss Rick|date=17. 10. 2006|title=Scientists Announce Creation of Atomic Element, the Heaviest Yet|newspaper=Washington Post|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/10/16/AR2006101601083.html|access-date=21. 12. 2007}}</ref>
<ref name=matis2000>{{cite web|author=Matis Howard S.|date=9. 8. 2000|url=http://www.lbl.gov/abc/wallchart/chapters/02/3.html|title=The Isotopes of Hydrogen|website=Guide to the Nuclear Wall Chart|publisher=Nacionalna laboratorija Lawrence Berkeley|access-date=21. 12. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071218153548/http://www.lbl.gov/abc/wallchart/chapters/02/3.html|archive-date=18. 12. 2007|url-status=dead}}</ref>
<ref name=s131>{{cite book|author=Sills Alan D.|year=2003|title=Earth Science the Easy Way|publisher=Barron's Educational Series|isbn=978-0-7641-2146-3|oclc=51543743|pages=[https://archive.org/details/earthscienceeasy00alan/page/131 131–134]|url=https://archive.org/details/earthscienceeasy00alan/page/131}}</ref>
<ref name="Smirnov">{{cite book|author=Smirnov Boris M.|year=2003|title=Physics of Atoms and Ions|publisher=Springer|isbn=978-0-387-95550-6|pages=249–272}}</ref>
<ref name=pr79_2_282>{{cite journal|author=Bell R.E.; Elliott L.G.|title=Gamma-Rays from the Reaction H<sup>1</sup>(n,γ)D<sup>2</sup> and the Binding Energy of the Deuteron|url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1950-07-15_79_2/page/n34|journal=Physical Review|year=1950|volume=79|issue=2|pages=282–285|doi=10.1103/PhysRev.79.282|bibcode = 1950PhRv...79..282B}}</ref>
<ref name=herter_8>{{cite web|author=Herter Terry |year=2006 |url=http://astrosun2.astro.cornell.edu/academics/courses/astro101/herter/lectures/lec08.htm |title=Lecture 8: The Hydrogen Atom |publisher=Univerzitet Cornell|access-date=14. 2. 2008  |archive-url=https://web.archive.org/web/20120222062433/http://astrosun2.astro.cornell.edu/academics/courses/astro101/herter/lectures/lec08.htm |archive-date=22. 2. 2012}}</ref>
<ref name=manthey2001>{{cite web|author=Manthey David|year=2001|url=http://www.orbitals.com/orb/|title=Atomic Orbitals|publisher=Orbital Central|access-date=21. 1. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080110102801/http://www.orbitals.com/orb/|archive-date=10. 1. 2008|url-status=dead}}</ref>
<ref name=Brucat2008>{{cite web|author=Brucat Philip J. |year=2008 |url=http://www.chem.ufl.edu/~itl/2045/lectures/lec_10.html |title=The Quantum Atom |publisher=Univerzitet Floride |access-date=4. 1. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20061207032136/http://www.chem.ufl.edu/~itl/2045/lectures/lec_10.html |archive-date=7. 12. 2006 }}</ref>
<ref name=science157_3784_13>{{cite journal|author=Mulliken Robert S.|title=Spectroscopy, Molecular Orbitals, and Chemical Bonding|journal=Science |year=1967|volume=157|issue=3784|pages=13–24|doi=10.1126/science.157.3784.13|pmid=5338306|bibcode = 1967Sci...157...13M}}</ref>
<ref name=ajp63_7_653>{{cite journal|author=Fewell M.P.|title=The atomic nuclide with the highest mean binding energy|journal=American Journal of Physics|year=1995|volume=63|issue=7|pages=653–658|bibcode=1995AmJPh..63..653F|doi=10.1119/1.17828}}</ref>
<ref name="Shultis">{{cite book|author=Shultis J. Kenneth; Faw Richard E.|title=Fundamentals of Nuclear Science and Engineering|year=2002|publisher=CRC Press|isbn=978-0-8247-0834-4|oclc=123346507|pages=10–17}}</ref>
<ref name=makhijani_saleska2001>{{cite web|author=Arjun Makhijani; Saleska, Scott|date=2. 3. 2001|url=http://www.ieer.org/reports/n-basics.html|title=Basics of Nuclear Physics and Fission|publisher=Institute for Energy and Environmental Research|access-date=3. 1. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070116045217/http://www.ieer.org/reports/n-basics.html|archive-date=16. 1. 2007|url-status=dead}}</ref>
<ref name=lbnl20070330>{{cite web|author=uredništvo|date=30. 3. 2007|url=http://www.lbl.gov/abc/Basic.html|title=ABC's of Nuclear Science|publisher=Lawrence Berkeley National Laboratory|access-date=3. 1. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20061205215708/http://www.lbl.gov/abc/Basic.html|archive-date=5. 12. 2006|url-status=dead}}</ref>
<ref name=mihos2002>{{cite web|author=Mihos Chris|date=23. 7. 2002|url=http://burro.cwru.edu/Academics/Astr221/StarPhys/coulomb.html|title=Overcoming the Coulomb Barrier|publisher=Case Western Reserve University|access-date=13. 2. 2008}}</ref>
<ref name="raymond">{{cite web|author=Raymond David|date=7. 4. 2006|url=http://physics.nmt.edu/~raymond/classes/ph13xbook/node216.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20021201030437/http://physics.nmt.edu/~raymond/classes/ph13xbook/node216.html  |archive-date=1. 12. 2002 |title=Nuclear Binding Energies |publisher=New Mexico Tech |access-date=3. 1. 2007}}</ref>
<ref name=wenner2007>{{cite web|author=Wenner Jennifer M.|date=10. 10. 2007|url=http://serc.carleton.edu/quantskills/methods/quantlit/RadDecay.html|title=How Does Radioactive Decay Work?|publisher=Carleton College|access-date=9. 1. 2008}}</ref>
<ref name="Pfeffer">{{cite book|author=Pfeffer Jeremy I.; Nir Shlomo|year=2000|title=Modern Physics: An Introductory Text|publisher=Imperial College Press|isbn=978-1-86094-250-1|oclc=45900880|pages=330–336}}</ref>
<ref name="Jevremovic">{{cite book|author=Jevremovic Tatjana|year=2005|title=Nuclear Principles in Engineering|url=https://archive.org/details/nuclearprinciple0000jevr|publisher=Springer|isbn=978-0-387-23284-3|oclc=228384008|page=[https://archive.org/details/nuclearprinciple0000jevr/page/63 63]|language=en}}</ref>
<ref name=pdg2002>{{cite web|author=Particle Data Group|year=2002|url=http://www.particleadventure.org/|title=The Particle Adventure|publisher=Lawrence Berkeley Laboratory|access-date=3. 1. 2007|archive-url= https://web.archive.org/web/20070104075936/http://www.particleadventure.org/| archive-date=4. 1. 2007}}</ref>
<ref name=schombert2006>{{cite web|author=James Schombert|date=18. 4. 2006|url=http://abyss.uoregon.edu/~js/ast123/lectures/lec07.html|title=Elementary Particles|publisher=University of Oregon|access-date=3. 1. 2007|archive-date=30. 8. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110830212645/http://abyss.uoregon.edu/~js/ast123/lectures/lec07.html|url-status=dead}}</ref>
<ref name="MacGregor">{{cite book|author=MacGregor Malcolm H.|year=1992|title=The Enigmatic Electron|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-521833-6|oclc=223372888|pages=[https://archive.org/details/astronomyencyclo0000unse/page/33 33–37]|url=https://archive.org/details/astronomyencyclo0000unse/page/33}}</ref>
<ref name="2014 CODATA">Mohr, P.J.; Taylor, B.N.; Newell, D.B. (2014), [http://physics.nist.gov/constants "The 2014 CODATA Recommended Values of the Fundamental Physical Constants"] (Web verzija 7.0). Bazu podataka razvili su J. Baker, M. Douma i S. Kotochigova. (2014). Nacionalni institut za standarde i tehnologiju SAD, Gaithersburg, Maryland 20899.</ref>
<ref name="Woan">{{cite book|author=Woan Graham|year=2000|title=The Cambridge Handbook of Physics|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-57507-2|oclc=224032426|page=[https://archive.org/details/cambridgehandboo0000woan/page/8 8]|url=https://archive.org/details/cambridgehandboo0000woan/page/8}}</ref>
<ref name="Demtröder">{{cite book|author=Demtröder Wolfgang|year=2002|title=Atoms, Molecules and Photons: An Introduction to Atomic- Molecular- and Quantum Physics|publisher=Springer|edition=1|isbn=978-3-540-20631-6|oclc=181435713|pages=39–42}}</ref>
<ref name=pt50_9_26>{{cite journal|author=Crawford E.; Sime Ruth Lewin; Walker Mark|year=1997|title=A Nobel tale of postwar injustice|url=https://www.researchgate.net/publication/260861491|journal=Physics Today|volume=50|issue=9|pages=26–32|doi=10.1063/1.881933|bibcode = 1997PhT....50i..26C}}</ref>
<ref name=kullander2001>{{cite web|author=Kullander Sven|date=28. 8. 2001|title=Accelerators and Nobel Laureates|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/articles/kullander/|publisher=Nobelova fondacija|access-date=31. 1. 2008}}</ref>
<ref name=npp1990>{{cite web|date=17. 10. 1990|title=The Nobel Prize in Physics 1990|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1990/press.html|publisher=Nobelova fondacija|access-date=31. 1. 2008}}</ref>
<ref name=nature143_3615_239>{{cite journal |author=Meitner Lise; Frisch Otto Robert|year=1939|title=Disintegration of uranium by neutrons: a new type of nuclear reaction|journal=Nature|volume=143 |issue=3615 |pages=239–240 |doi=10.1038/143239a0 |bibcode = 1939Natur.143..239M}}</ref>
<ref name=schroeder>{{cite web|author=Schroeder M.|title=Lise Meitner – Zur 125. Wiederkehr Ihres Geburtstages|url=http://www.physik3.gwdg.de/~mrs/Vortraege/Lise_Meitner-Vortrag-20031106/|language=de|access-date=4. 6. 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20110719034227/http://www.physik3.gwdg.de/~mrs/Vortraege/Lise_Meitner-Vortrag-20031106/|archive-date=19. 7. 2011}}</ref>
<ref name=pm39_6_449>{{cite journal|author=Aston Francis W.|year=1920|title=The constitution of atmospheric neon|journal=Philosophical Magazine|volume=39|issue=6|pages=449–455|doi=10.1080/14786440408636058}}</ref>
<ref name=chadwick1935>{{cite web|author=Chadwick James|date=12. 12. 1935|title=Nobel Lecture: The Neutron and Its Properties|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1935/chadwick-lecture.html|publisher=Nobelova fondacija|access-date=21. 12. 2007}}</ref>
<ref name="CHF">{{cite web|title=Otto Hahn, Lise Meitner, and Fritz Strassmann|url=https://www.sciencehistory.org/historical-profile/otto-hahn-lise-meitner-and-fritz-strassmann|website=Science History Institute|access-date=20. 3. 2018|date=1. 6. 2016}}</ref>
<ref name=Bowden>{{cite book|author=Bowden Mary Ellen|title=Chemical achievers : the human face of the chemical sciences|date=1997|publisher=Chemical Heritage Foundation|location=Philadelphia, PA|isbn=978-0-941901-12-3|chapter=Otto Hahn, Lise Meitner, and Fritz Strassmann|pages=[https://archive.org/details/chemicalachiever0000bowd/page/76 76–80, 125]|url=https://archive.org/details/chemicalachiever0000bowd/page/76}}</ref>
<ref name=brown2007>{{cite web|author=Brown Kevin|year=2007|url=http://www.mathpages.com/home/kmath538/kmath538.htm|title=The Hydrogen Atom|publisher=MathPages|access-date=21. 12. 2007}}</ref>
<ref name=harrison2000>{{cite web|author=Harrison David M.|year=2000|title=The Development of Quantum Mechanics|url=http://www.upscale.utoronto.ca/GeneralInterest/Harrison/DevelQM/DevelQM.html|publisher=Univerzitet u Torontu|access-date=21. 12. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071225095938/http://www.upscale.utoronto.ca/GeneralInterest/Harrison/DevelQM/DevelQM.html|archive-date=25. 12. 2007|url-status=dead}}</ref>
<ref name="chad">{{cite web|author=Chad Orzel|url=https://www.youtube.com/watch?v=TQKELOE9eY4|title=What is the Heisenberg Uncertainty Principle? |website=TED-Ed|date=16. 9. 2014|via=YouTube}}</ref>
<ref name=fop17_6_575>{{cite journal|author=Scully Marlan O.; Lamb, Willis E.; Barut, Asim|year=1987|title=On the theory of the Stern-Gerlach apparatus|journal=Foundations of Physics|volume=17|issue=6|pages=575–583|doi=10.1007/BF01882788|bibcode = 1987FoPh...17..575S}}</ref>
<ref name=jacs38_4_762>{{cite journal|author=Lewis Gilbert N.|year=1916|title=The Atom and the Molecule|journal=Journal of the American Chemical Society|volume=38|issue=4|pages=762–786|doi=10.1021/ja02261a002}}</ref>
<ref name=jacs41_6_868>{{cite journal|author=Langmuir Irving|year=1919|title=The Arrangement of Electrons in Atoms and Molecules|journal=Journal of the American Chemical Society|volume=41|issue=6|pages=868–934|doi=10.1021/ja02227a002|url=https://zenodo.org/record/1429026}}</ref>
<ref name="scerri">{{cite book|author=Scerri Eric R.|title=The periodic table: its story and its significance|publisher=Oxford University Press US|year=2007|isbn=978-0-19-530573-9|pages=[https://archive.org/details/periodictableits0000scer/page/205 205–226]|url=https://archive.org/details/periodictableits0000scer/page/205}}</ref>
<ref name=bohr19221211>{{cite web|author=Bohr Niels|date=11. 12. 1922|title=Niels Bohr, The Nobel Prize in Physics 1922, Nobel Lecture|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1922/bohr-lecture.html|publisher=Nobelova fondacija|access-date=16. 2. 2008}}</ref>
<ref name=stern20050516>{{cite web|author=Stern David P.|date=16. 5. 2005|title=The Atomic Nucleus and Bohr's Early Model of the Atom|url=http://www-spof.gsfc.nasa.gov/stargaze/Q5.htm|publisher=NASA/Svemirski centar Goddard|access-date=20. 12. 2007|archive-date=20. 8. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070820084047/http://www-spof.gsfc.nasa.gov/stargaze/Q5.htm|url-status=dead}}</ref>
<ref name="Pais">{{Cite book|author=Pais Abraham|year=1986|location=New York|title=Inward Bound: Of Matter and Forces in the Physical World|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-851971-3|pages=[https://archive.org/details/inwardboundofmat00pais_0/page/228 228–230]|url=https://archive.org/details/inwardboundofmat00pais_0/page/228}}</ref>
<ref name=prsA_89_1_1913>{{cite journal|doi=10.1098/rspa.1913.0057|author=Thomson Joseph John|title=Rays of positive electricity|url=http://web.lemoyne.edu/~giunta/canal.html|series=A|journal=Proceedings of the Royal Society|year=1913|volume=89|issue=607|pages=1–20|bibcode = 1913RSPSA..89....1T}}</ref>
<ref name=npc1921>{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1921/soddy-bio.html|title=Frederick Soddy, The Nobel Prize in Chemistry 1921 |publisher=Nobelova fondacija|access-date=18. 1. 2008}}</ref>
<ref name=pm21_669>{{cite journal|author=Rutherford E.|title=The Scattering of α and β Particles by Matter and the Structure of the Atom|url=http://users.uoa.gr/~pjioannou/mech1/READING/structureatom.pdf|journal=Philosophical Magazine|year=1911|volume=21|pages=669–688|doi=10.1080/14786440508637080|issue=125}}</ref>
<ref name=nobel1096>{{cite web|year=1906|title=J.J. Thomson|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1906/thomson-bio.html|publisher=Nobelova fondacija|access-date=20. 12. 2007}}</ref>
<ref name="Thomson">{{cite journal|author=Thomson J.J.|title=On bodies smaller than atoms|journal=The Popular Science Monthly|volume=|issue= |pages=323–335|date=1. 8. 1901|url=https://books.google.com/?id=3CMDAAAAMBAJ&pg=PA323|doi= |id= |access-date=21. 6. 2009}}</ref>
<ref name=e31_2_50>{{cite journal|author=Patterson G.|year=2007 |title=Jean Perrin and the triumph of the atomic doctrine|url=https://archive.org/details/sim_endeavour_2007-06_31_2/page/50|journal=Endeavour|volume=31|issue=2|pages=50–53|doi=10.1016/j.endeavour.2007.05.003|pmid=17602746}}</ref>
<ref name=adp322_8_549>{{cite journal|author=Einstein Albert|year=1905|title=Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen|journal=Annalen der Physik|volume=322|issue=8|pages=549–560|language=de|url=http://www.zbp.univie.ac.at/dokumente/einstein2.pdf|doi=10.1002/andp.19053220806|access-date=4. 2. 2007|bibcode=1905AnP...322..549E|archive-date=18. 7. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070718202731/http://www.zbp.univie.ac.at/dokumente/einstein2.pdf|url-status=dead}}</ref>
<ref name=lee_hoon1995>{{cite web|author=Lee Y.K.; Hoon, K.|year=1995|title=Brownian Motion|url=http://www.doc.ic.ac.uk/~nd/surprise_95/journal/vol4/ykl/report.html|publisher=Imperial College|access-date=18. 12. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071218061408/http://www.doc.ic.ac.uk/~nd/surprise_95/journal/vol4/ykl/report.html|archive-date=18. 12. 2007|url-status=dead|access-date=20. 5. 2019}}</ref>
<ref name="mazorobert2002">{{cite book|author=Mazo Robert M.|year=2002|title=Brownian Motion: Fluctuations, Dynamics, and Applications|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-851567-8|oclc=48753074|pages=1–7}}</ref>
<ref name = "Dalton_1803_paper">Dalton, John. "[http://web.lemoyne.edu/~GIUNTA/dalton52.html On the Absorption of Gases by Water and Other Liquids]", u ''Memoirs of the Literary and Philosophical Society of Manchester''. 1803. Pristupljeno 29. augusta 2007.</ref>
<ref name="From AtomosToAtom">{{cite book|author=Andrew G. van Melsen |year=1952 |title=From Atomos to Atom |isbn= 978-0-486-49584-2 |publisher=Dover Publications |location=Mineola, NY}}</ref>
<ref name="CohenLefebvre2017">{{cite book|editor=Cohen Henri; Lefebvre Claire|title=Handbook of Categorization in Cognitive Science|year=2017|publisher=Elsevier|location=Amsterdam, Holandija|isbn=978-0-08-101107-2|page=427|edition=2|url=https://books.google.com/?id=zIrCDQAAQBAJ&pg=PA427&dq=Leucippus+Democritus+atom#v=onepage&q=Leucippus%20Democritus%20atom&f=false|ref=harv}}</ref>
<ref name="GraftonMostSettis2010">{{cite book|author=Pyle Andrew|year=2010|chapter=Atoms and Atomism|title=The Classical Tradition|chapter-url=https://books.google.com/books?id=LbqF8z2bq3sC&q=Epicurus#v=snippet&q=Atoms&f=false|editor=Grafton Anthony; Most Glenn W.; Settis Salvatore|publisher=The Belknap Press of Harvard University Press|location=Cambridge, Massachusetts and London|isbn=978-0-674-03572-0|pages=103–104|ref=harv}}</ref>
<ref name="Pullman">{{cite book|author=Pullman Bernard|title=The Atom in the History of Human Thought|year=1998|publisher=Oxford University Press|location=Oxford, Engleska|isbn=978-0-19-515040-7|pages=31–33|url=https://books.google.com/?id=IQs5hur-BpgC&pg=PA56&dq=Leucippus+Democritus+atom#v=onepage&q=Leucippus%20Democritus%20atom&f=false|ref=harv}}</ref>
<ref name="Kenny2004">{{cite book|author=Kenny Anthony|year=2004|title=Ancient Philosophy|url=https://books.google.com/?id=cpYUDAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Anthony+Kenny+Ancient+Philosophy#v=onepage&q=Democritus&f=false|series=A New History of Western Philosophy|volume=1|location=Oxford, Engleska|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-875273-8|pages=26–28|ref=harv}}</ref>
}}
{{HemijaPortal}}
{{FizikaPortal}}
{{Commonscat|Atoms}}
{{Normativna kontrola}}
{{Elementarne čestice}}
{{Istaknuti članak}}

[[Kategorija:Hemija]]
[[Kategorija:Atomi]]